Filmbeelden opgedoken van kibboets in Franeker
Er zijn filmbeelden opgedoken van de kibboets van Franeker. De kibboets zat in het oude stationsgebouw aan de Harlingerweg 45 aan de rand van de stad. Jonge Zionisten bereidden zich daar voor op emigratie naar Palestina. De beelden zijn gemaakt door Jacob Bramson. Hij was de tweede geneesheer van het Psychiatrisch Ziekenhuis Groot Lankum en oprichter van de kibboets. Hij is na de oorlog geëmigreerd naar Israël en heeft de video's daar overgedragen aan het Yad Vashem Holocaust Remembrance Center.
De beelden zijn gemaakt tussen 1937 en 1939. Bramson heeft veel van de bewoners in beeld gebracht, maar ook het leven daarbuiten. Zo is te zien hoe er wordt gewerkt bij de boeren en bij een tuinier in de omgeving. Het filmpje geeft een mooie inkijk in het leven op de kibboets. Fryslân was een goede plek om zich daar op voor te bereiden. Het boerenleven was hier, net als in Palestina, keihard.
Over de kibboets in Franeker is buiten de stad niet veel bekend. Tijdenlang is er nauwelijks over gepraat. De oud-stadsarchivaris Gerard van der Heide was bijna als enige die zich daar mee bezig hield. Hij deed jarenlang onderzoek naar de kibboets en de bewoners. Hij heeft ook een persoonlijke band: "Mijn moeder heeft daar gewerkt, in de huishouding. Ze was goed bevriend met één van de bewoners. Mijn opa kwam er ook wel. Dan bouw je wel een bepaalde vriendschap op."
Het ontstaan van de kibboets
In 1934 werd de kibboets opgericht door Jacob Bramson en Wolf Tempel, een vee-onderwijzer uit Ommen. Tempel kwam naar Franeker om te kijken of het mogelijk was om daar een Joodse landbouwschool te beginnen. Hij begon op het Noorderbolwerk. Daar werd eerst een gebouw gehuurd. Omdat er meer studenten kwamen, werd er gezocht om een andere locatie. Het stationsgebouw aan de Harlingerweg stond leeg nadat het spoor richting Tzummarum was weggehaald. Het gebouw werd verhuurd en ingericht als kibboets en landbouwschool.
Ruim tachtig studenten
De Franekers hadden al moeite met de bewoners van de kibboets, zegt Van der Heide. "Ze hadden wat een aparte levensstijl. Dat paste niet zo goed in het vrij conservatieve Franeker van die tijd. Ze waren in de stad wat 'afkerig' van het flamboyante en humoristische leven van de studenten." Het was voor de studenten dan ook goed dat ze vlak buiten de stad zaten, buiten het zicht, zo denkt Van der Heide.
Door de jaren heen hebben er zo'n 80 studenten gewoond en gewerkt. Voor zover bekend is de helft echt geëmigreerd naar Palestina om daar een nieuw bestaan op te bouwen.
De beelden van de kibboets hebben grote historische waarde, zegt Wiersma van het Fries Film Archief. Toen bekend werd dat het leven daar was gefilmd, is hij druk bezig geweest de beelden hier te krijgen. Het Yad Vashem Holocaust Center gaf daarvoor eerder dit jaar toestemming. Met de hulp van al het onderzoek van Van der Heide is het gelukt veel van de bewoners die in beeld zijn te identificeren.
"Dit geeft een mooie inkijk van het Joodse leven in Fryslân waar bijna niemand van weet. Het was een apart soort leven daar in Franeker", zegt Wiersma. Er waren niet alleen Nederlandse Joden en Zionisten, maar ook buitenlanders. "Dat waren vluchtelingen. Dat maakte het tot een andere Joodse gemeenschap hier, zeker als je het vergelijkt met de filmbeelden van de Joodse Bruiloft. Daar zie je een gemeenschap die geworteld is in Fryslân. In Franeker zat een groep die hier kwam voor het onderwijs. Zij waren niet geïntegreerd in de stad."
Wiersma denkt dat dat er ook voor heeft gezorgd dat de groep al vrij snel in de oorlog is opgepakt. In november 1941 werd een inval gedaan door Duitse soldaten. Eén persoon kon ontsnappen, de rest werd overgebracht naar gevangenis Blokhuispoort in Leeuwarden. Daarmee werd de groep later op transport gezet naar Kamp Westerbork. Zeker vier van hen moesten mee op het eerste transport naar vernietigingskamp Auschwitz.
Syds Wiersma van het Fries Film Archief
De filmbeelden zijn onderdeel van de uitstalling 'Oog in oog met oorlog' in het Fries Museum. Die zou eerst 17 april worden geopend maar door de coronacrisis moest dat worden uitgesteld. Een belangrijk onderdeel van de uitstalling is het verhaal van de kibboets. Medewerkers van het Fries Film Archief en het Historisch Centrum Franeker hebben onderzoek gedaan naar de beelden. Met hulp van online research zijn veel van de mensen op de film geïdentificeerd. Na meer dan tachtig jaar zijn de beelden nu terug in Fryslân. De uitstalling is tot begin september te bekijken in het Fries Museum. Het museum kan alleen worden bezocht met een online reservering.
