Stichtingen helpen onderduikoverlevers met traumaverwerking

Debora was haar hele leven boos geweest op haar vader. Die had haar in de oorlog overgedragen aan het verzet, die haar in veiligheid bracht in de onderduik. Maar toen het verzet haar kwam halen, was haar vader er niet om afscheid te nemen. Vader overleefde de oorlog niet en ze heeft hem dus nooit meer gezien. Debora kon hem niet vergeven dat hij geen afscheid nam.

Yaela Cohen is psychotherapeut en directeur van Elah, Centrum voor Verwerking bij Rouw en Verlies in Israël. "Debora kreeg de opdracht een brief haar vader te schrijven. Daarna schreef ze namens haar vader een antwoordbrief: 'Het was te pijnlijk voor me om mijn dochtertje af te staan, ik wilde eigenlijk geen afscheid nemen.' Op dat moment kon ze hem vergeven, toen hij al 75 jaar niet meer leefde."

Yaela Cohen belt vanuit haar huis in Tel Aviv. Ook in Israël zijn coronamaatregelen als isolatie en contactverbod. Het doet denken aan hoe het in de oorlog is geweest. "Maar mensen die die tijd hebben meegemaakt zeggen: we hebben het nu vervelend en zwaar, maar het is niet te vergelijken met de situatie toen."

De stichting Amcha doet hetzelfde werk als Elah. Elisheva van der Hal is als psychotherapeut verbonden aan Amcha. "Pas in de jaren tachtig begon men aandacht te krijgen voor de psychische gevolgen van de oorlog. In het begin wisten de hulpverleners niet goed hoe ze te werk moesten gaan. Er was vaak geen aandacht voor wat kinderen hadden meegemaakt. In de Joodse gemeenschap was iedereen getraumatiseerd. Veel gevoelens zijn geremd en weggestopt, die zijn later naar boven gekomen."

Yaela Cohen: "De trauma's zitten in het lichaam. Iemand heeft geen woorden of plaatjes bij de herinneringen, maar kan ontzettend schrikken van een dichtslaande deur. Of paniekaanvallen krijgen als hun spelende kleinkinderen ineens even uit beeld zijn."

Elisheva van der Hal is gepromoveerd op onderzoek naar baby- en peutertrauma's. "De kinderen werden geboren in een chaos van angst en stress. Ze werden overgebracht van adres naar adres. Sommige baby's werden in een zak of een koffer weggesmokkeld. Het hechtingsproces raakte verstoord. Op latere leeftijd ontstonden hechtingsproblemen, of juist overmatige afhankelijkheid. Ook de allerkleinsten hebben geleden onder de oorlog, ook al hebben ze geen herinnering."

Elisheva van der Hal: "In mijn werk als psychotherapeut kwam ik mensen tegen met psychische problemen die ze zelf niet verbonden aan de oorlog. Wat rust geeft, is dat ze nu weten waar hun stressgevoelens vandaan komen. Bijvoorbeeld dat ze niet mochten huilen in de onderduik, of dat ze opgesloten zaten in een kast of kelder tijdens huiszoekingen. Of dat na de oorlog hun ouders terugkwamen uit de kampen en het kind gehecht was geraakt aan de onderduikouders."

Cohen: "Veel kinderen hebben van alles meegemaakt wat hen niet verteld is, en waar ze dus niet van weten. Met een cliënte heb ik haar archief bij de Commissie voor Oorlogspleegkinderen opgevraagd en we hebben het samen gelezen. Langzaam vielen ontbrekende puzzelstukjes op hun plek en kreeg ze een vollediger levensverhaal."

Van der Hal: "In de psychotherapie gaat het over het accepteren dat je problemen hebt en om het aanpassen aan de omstandigheden. Maar de oorlog accepteren Ach, het is nu eenmaal gebeurd kan eigenlijk niemand. Je moet op één of andere manier de opgekropte rouw over het verlies en de ervaringen verwerken, en kijken of je er een betere plaats voor kunt krijgen. Je gevoelens en je geschiedenis erkennen."

Er leven nog ongeveer 140.000 Holocaust-overlevenden in Israël, met een gemiddelde leeftijd van 85 jaar. Elah heeft zes poliklinieken, Amcha heeft vijftien locaties. Naast psychotherapie zijn er praatgroepen en lotgenotengroepen voor gemeenschappelijke interesses. Er zijn ook vrijwilligers die op huisbezoek gaan. Op dit moment is samenkomen in groepen natuurlijk niet mogelijk. Met alle cliënten is nu contact via telefoon of sociale media. Van der Hal: "Veel overlevenden hadden geen of weinig familie. Eenzaamheid ligt op de loer."

De eerste decennia na de oorlog was er in Israël nauwelijks ruimte voor trauma. Cohen: "We waren een land in opbouw. Iedereen moest de handen uit de mouwen steken. Soms werden overlevenden scheef aangekeken: hoe hebben jullie het zover laten komen? Zo ontstond er ook schaamte. Velen zitten met existentiële vragen: 'waarom leef ik nog wel en zijn mijn broertjes en zusjes omgekomen?'"

Cohen: "Er was een zwijgcultuur. Mensen spraken er niet over met hun eigen kinderen, en die vroegen er dan maar niet naar. Dan kan het zomaar te laat zijn, als de ouders overlijden. Er kloppen steeds meer mensen van de tweede generatie bij ons aan voor hulp. Nu er vanuit de Israëlische overheid aandacht en financiering is voor de verwerking van oorlogstrauma's, is er ruimte voor de persoonlijke verhalen. Ouderen kunnen nog veel baat hebben bij hulp."