Ook aan zoutwinning kleven risico’s: "We hebben ons lesje na het aardgas nog niet geleerd"

De gevolgen van de gaswinning zijn iedereen inmiddels wel bekend. Bodemdaling, schade aan huizen en landerijen komen echter ook voor als gevolg van zoutwinning. "In beide gevallen worden de risico's gebagatelliseerd, met als gezamenlijk motief economisch gewin. Het lijkt verdacht veel op elkaar", zegt Adriaan Houtenbos, oud NAM-medewerker en sinds 2000 onafhankelijk specialist op het gebied van bodemdaling.

De incidenten in zoutwingebieden die de afgelopen jaren hebben plaatsgevonden zijn voor aanvang van de winning nooit als reële mogelijkheid onderkend, zegt Houtenbos. Met andere woorden: we denken wel dat de risico's laag zijn, maar in werkelijkheid hebben we er vooral niet zo'n goed beeld van. De gevolgen die we hebben gezien, waren van tevoren stuk voor stuk niet ingeschat. Houtenbos is van mening dat de overheid bij de beoordeling van de risico's teveel uitgaat van de theoretische modellen die de mijnbouwer heeft verstrekt. En die zijn volgens hem nooit accuraat geweest.

Zout is door de eeuwen heen van groot economisch belang geweest, ook voor Nederland. Sommige historici vergelijken de betekenis van zout zelfs met die van olie. Dat mag in de hedendaagse tijd ietwat overdreven lijken, maar voor kunstmatige koeling zijn intrede deed was zout het belangrijkste ingrediënt om voedsel tegen bederf te beschermen. En ook tegenwoordig is zout een belangrijke grondstof voor de chemische industrie.

Op het eerste gezicht lijkt zout in niets op aardgas. Neem alleen al de opbrengsten: waar de staatskas sinds 1965 bijna 417 miljard euro aan aardgasbaten heeft geïnd, zijn de opbrengsten van de concessies voor zoutwinning verwaarloosbaar. In het Jaarverslag Delfstoffen en aardwarmte wordt veel over zout gezegd, maar niets over de zoutbaten voor de Staat der Nederlanden. Die zijn er dan ook niet.

In dat opzicht is zout het lelijke eendje van de Nederlandse bodemschatten. Toch is zout na aardgas de belangrijkste delfstof die in Nederland wordt gewonnen. Nederland telt 16 winningsvergunningen voor zout; de locaties bevinden zich allemaal in het noorden en oosten van Nederland. In 2018 werd er 6,7 miljoen ton zout gewonnen. Nederland is daarmee na Duitsland de tweede producent van zout in Europa. Wereldwijd staat ons land op de negende plaats.

De provincie Friesland is goed voor 10,9 procent van de Nederlandse zoutproductie. Uitbater Frisia Zout B.V. is sinds 2000 onderdeel van Esco (voor European Salt Company), een dochter van moederbedrijf K+S. Die laatste is wereldwijd de grootste aanbieder van natriumchloride.

Ook in Friesland zijn er incidenten geweest. Boeren in de omgeving van Harlingen kampten met wateroverlast op hun land nadat de bodem veel sneller bleek te zijn gedaald dan verwacht. Nog dit jaar verplaatst het bedrijf de zoutwinning geheel naar zee, drie kilometer voor de kust van Harlingen. Daarvoor heeft het Rijk een nieuwe winningsvergunning afgegeven.

De zoutwinning in Nederland heeft plaats in regio's waar het economisch niet echt bruist. Om die reden werd ze door lokale politici omarmd als brenger van werkgelegenheid: een argument waar de bestuurders van de mijnbouwbedrijven steevast mee schermen zodra er kritiek klinkt over de nadelige gevolgen van hun werk. Ook al gaat het per bedrijf om niet veel meer dan honderd tot tweehonderd directe arbeidsplaatsen, voor streken waar verder niet veel werk is te vinden zijn die meer dan welkom. Het verklaart wellicht waarom de schade aan huizen en de omgeving zo vaak voor lief wordt genomen.

Wacht de zoutwinning uiteindelijk eenzelfde lot als de gaswinning in Groningen? Met veel discussie, ellende en uiteindelijk na veel strijd alsnog versnelde afbouw?

Staatstoezicht op de Mijnen verwacht van niet. "Het is een andere discussie", zegt Van der Zee. "De omvang is anders. Zoutwinning wordt wel regionaal gevoeld, maar is landelijk minder een item. Ook omdat we te maken hebben met de leveringszekerheid van Gronings gas en daar zit een hele politieke dimensie aan. Die is bij zout een stuk minder."

Wel vindt Van der Zee dat er uit 'Groningen' lessen moeten worden getrokken. "Wij roepen bij elk dossier, dus ook de zoutwinning, tegen het ministerie en andere stakeholders: wees transparant en neem mensen er in mee. Wij sturen hard op die openheid, ook in de richting van de zoutbedrijven. Dat is de lijn en de les die je leert van Groningen."

Specialist bodemdaling Adriaan Houtenbos gelooft daar helemaal niets van. "Nog steeds gebeuren er dingen die niet waren voorzien. De onzekerheden rond de zoutwinning worden nog keer op keer onder tafel geschoven. Exact zoals bij het gas is gebeurd en nog steeds gebeurt. Dat lesje is echt niet geleerd."

In Fryslân waren er begin deze eeuw veel protesten tegen de zoutwinning omdat bewoners van het wingebied schade aan hun huizen hadden, en bij boeren in combinatie met zware regenval de gronden onder water kwam te staan. Ook hier verliep de bodemdaling sneller dan het mijnbouwbedrijf had voorspeld.

Een belangrijk verschil met de aardgaswinning is dat de zoutwinning Nederland veel minder oplevert. Aardgas is goed geweest voor een bijdrage aan de staatskas van 417 miljard euro, sinds 1965. Zout was al vroeg in de Nederlandse geschiedenis een belangrijk exportproduct, maar de bedrijven die tegenwoordig in Nederland zout winnen (Frisia in Fryslân, Nedmag in Groningen en Drenthe en Nouryon in Twente) hebben allemaal een buitenlands moederbedrijf. Financiële opbrengsten verdwijnen dus ook voor een groot deel uit ons land.

Het belang van het zout is wel groot in de chemische industrie, waar het onmisbaar in productie van grondstoffen voor bijvoorbeeld kunststof en glas. Volgens Durk van Tuinen, directeur van Frisia in Harlingen, is het Friese zout bovendien zo zuiver dat het weinig behandeling nodig heeft voor het verder verwerkt wordt. Daardoor voldoet het aan de strengere doelstellingen op het gebied van duurzaamheid.