Hij woonde in zijn levenswerk: het verhaal van Eise Eisinga is nog lang niet klaar

Niet alleen het levenswerk, maar ook het levensverhaal van Eise Eisinga is buitengewoon interessant. Eisinga wordt op 21 februari 1744 in Dronryp geboren als het tweede kind van Jelte Eises en Hittje Stevens.

Vader Jelte is wolkammer en heeft knechten in dienst: hij koopt ruwe schapenwol van boeren en behandelt en verft het om er textiel van te maken.

De jonge Eise krijgt na de lagere school extra les in rekenen. Hij kan het familiebedrijf overnemen, zo is de bedoeling. En een bedrijf met personeel vraagt om een nauwkeurige administratie.

In 1768 trouwt Eise met Pietje Jacobs en het stel komt in De Ooijevaar te wonen, het pand waar later het Planetarium in komt. Hij zet een wolkammerij op en neemt ook mensen in dienst. Eisinga is een vakman, maar wordt ook bestuurder in het vroedschap (bestuur) van de stad en houdt zich veel met financiën bezig.

Hij begint in 1774 met de bouw van het Planetarium. In mei van dat jaar heeft predikant Eelco Alta uit Boazum in de krant geschreven dat de eindtijd eraan komt: hij voorspelt dat vier planeten en de maan weleens kunnen botsen, waardoor de aarde in de zon wordt geslingerd.

De voorspelling wordt gezien als een aanleiding voor het bouwen van het Planetarium, al speelde Eisinga mogelijk al langer met het idee. De bouw is een gigantische klus, waar hij zo'n zeven jaar over doet. Zijn vader en broer helpen mee en in 1781 is het Planetarium klaar. De planeet Uranus ontbreekt, want die wordt pas een jaar na het voltooien ontdekt.

Al tijdens de aanleg komen er nieuwsgierige aagjes langs. Zo belandt ook Jean Henri van Swinden in de woonkamer van Eisinga. Hij is hoogleraar bij de Universiteit van Franeker. De geleerde Van Swinden beschrijft het Planetarium en door zijn publicatie komt er nog meer aandacht voor het apparaat.

Kranten over de hele wereld schrijven over het Planetarium en talloze prominente figuren komen op bezoek. Eisinga wordt een man van aanzien in Franeker en brengt de wetenschap bij de mensen.

Maar naast een slimme zakenman is Eisinga ook patriot. Hij verzet zich tegen de prinsgezinden, de mensen die voor stadhouder Willem V zijn. Hij is een van de voormannen in de meer democratische beweging. Maar de patriotten trekken aan het kortste eind.

Daardoor moet Eisinga in 1787 zijn gezin, bedrijf en Planetarium verlaten. Eisinga slaat op de vlucht en zal zijn vrouw nooit meer zien: zij overlijdt als hij in Duitsland verblijft. Later vestigt hij zich in Visvliet, waar hij opnieuw trouwt, nu met Trijntje Sikkema.

Toch wordt hij gearresteerd, gevangen gezet en veroordeeld tot vijf jaar verbanning uit Fryslân. Maar als de Fransen ons land binnenvallen, kan Eisinga eindelijk terug naar zijn Franeker. Hij knapt zijn Planetarium op en neemt zijn eerdere positie weer in.

Er volgen tegenslagen, zo verliest hij een zoon en een neef, maar hij wordt ook onderscheiden in de Orde van de Nederlandse Leeuw. En in 1818 komt koning Willem I op bezoek in het Planetarium in Franeker. De koning besluit uiteindelijk het pand te kopen en Eisinga geld te geven voor het onderhoud.

Eisinga heeft plannen voor een tweede, nog groter planetarium. Maar verder dan een schaalmodel komt dat plan niet. Eise Eisinga overlijdt in 1828 op 84-jarige leeftijd. Hij laat een testament na en heeft heel precies beschreven hoe het Planetarium in werking gehouden kan worden.

Er leefden verschillende mythen rond de persoon Eisinga, maar die verhalen zijn door onderzoek doorgeprikt. Zo zou Eisinga autodidact zijn, maar dat idee klopt niet. Eisinga had namelijk wel degelijk onderwijs in wiskunde en astronomie genoten. Al toen hij jong was, had Eisinga talent en belangstelling voor wis- en natuurkunde.

Hij kreeg van zijn vader de kans om kennis op te doen bij een wiskundeleraar. En zijn goedlopende bedrijf maakte dat hij tijd kon vrijmaken voor het bouwen van het Planetarium, waar hij veel plezier in had.

Eisinga bouwde zijn Planetarium ook niet 'om de aarde te redden', na de voorspelling van de predikant in 1774. Nee, het begon eigenlijk meer als een grap. Eisinga wilde wel eens laten zien dat hij het kon.

De aanvraag van de Werelderfgoedstatus heeft er ook voor gezorgd dat er eens echt grondig onderzoek naar het leven van Eisinga is gedaan. Daardoor kunnen sommige mythes worden doorgeprikt, maar zijn er ook tal van nieuwe ontdekkingen gedaan.

Zo heeft de stichting achter het Planetarium dit jaar nog twee bijzondere lepels ontdekt die verwijzen naar de politieke carrière van Eisinga. Ook kwam een boek met aantekeningen van een zoon van Eisinga tevoorschijn.

Het verhaal is dus nog lang niet voorbij. Eisinga bracht de wetenschap bij de mensen, en zijn Planetarium doet dat nog steeds.