Twintig jaar volharden: zo werd Planetarium een Werelderfgoed

Het was een proces met horten en stoten, waar het Planetarium hart en ziel in heeft gestoken. Adrie Warmenhoven is sinds april 2001 directeur in Franeker. Onder zijn bewind ontstond het idee om het Planetarium voor te dragen als Werelderfgoed.

Elk jaar zag de directeur de bezoekersaantallen toenemen. Rond 2003 kreeg het museum nog zo'n 36.000 gasten per jaar, inmiddels worden er 64.000 bezoekers per jaar welkom geheten.

Twintig jaar geleden ontstond bij het bestuur het idee van een Werelderfgoedstatus voor het Planetarium. Het idee begint in een oriënterende fase. Een concreet plan ligt er nog lang niet, maar in de jaren erna begint het steeds meer te borrelen.

Het planetarium wordt Koninklijk. Commissaris van de Koningin Ed Nijpels maakt op een symposium voor het 225-jarig bestaan bekend dat het Planetarium dat predicaat mag vieren. Het blijft niet bij die erkenning: in oktober wordt Eisinga opgenomen in de Canon van Nederland en twee jaar later in de 'Fryske Kanon'.

De naastgelegen koffie- en theeschenkerij De Tuinkamer is door het Planetarium aangekocht en opgeknapt. Het pand, waar in het verleden een koffiestokerij was, kan nu ook voor het museum gebruikt worden. Bezoeker kunnen hier voortaan koffie of thee drinken, waardoor het museum meer ruimte krijgt voor de uitstalling.

Het idee is concreet geworden. De provincie Fryslân levert het Eise Eisinga Planetarium met de elf steden en de Afsluitdijk aan als opties voor de voordrachten van Nederland voor de Voorlopige Lijst Werelderfgoed. In totaal worden er 47 Nederlandse aanvragen ingediend.

Het Planetarium komt officieel op de lijst met Nederlandse kanshebbers voor een Werelderfgoedstatus. Een commissie onder voorzitter Joan Leemhuis-Stout geeft dat advies. De Afsluitdijk en de elf steden zijn afgevallen, maar het Planetarium krijgt wel steun. Volgens het rapport is de authenticiteit goed bewaard gebleven.

Staatssecretaris Halbe Zijlstra van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap neemt de aanbeveling van de commissie-Leemhuis-Stout officieel over. Daarmee heeft het plan ook officieel steun van de regering.

Het startschot klinkt voor een samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Directeur Warmenhoven van het Planetarium tekent daar een uitvoeringsovereenkomst voor. Daarbij steunt de RCE het Planetarium met 15.000 euro voor de uitbreiding met een educatieve ruimte. Het is onderdeel van de voorbereiding voor een Werelderfgoednominatie.

Door meerdere wetenschappers wordt er onderzoek gedaan naar het Planetarium. Want om aan de eisen van een nominatie te voldoen, moet de eventuele status ook een wetenschappelijke basis hebben. Het streven is om in 2018 op de nominatielijst te komen, omdat dat mooi samen zal vallen met Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad 2018.

Er ontstaan serieuze plannen voor uitbreiding van het museum. Het plan is om het pand naast de koffie- en theeschenkerij te kopen, waar een bakkerij in zat. Zo kan het museum meer ruimte krijgen om bijvoorbeeld horeca onder te brengen.

Een teleurstelling voor het Planetarium: het komt niet eerder dan in 2021 in aanmerking voor de Werelderfgoedstatus. Dat maakt minister Jet Bussemaker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap bekend. Deskundigen hebben de aanvraag in opdracht van de RCE onderzocht, maar het moet beter onderbouwd worden. Er is meer tijd nodig om de waarde aan te tonen.

Het is met steun van de provincie, de gemeente Franekeradeel en sponsoren gelukt om het naastliggende gebouw aan te schaffen, te verbouwen en bij het Planetarium te halen. Het vernieuwde Planetarium wordt feestelijk geopend.

Het Eise Eisinga Planetarium wordt verkozen als 'het mooiste van Fryslân'. Na een selectie door een jury konden Friezen op de mooiste plek in de provincie stemmen. Met bijna 20 procent van de stemmen wint het Planetarium van de Waterpoort in Sneek en de Noorderhaven in Harlingen.

Het Planetarium houdt een publiekssymposium, onder andere vanwege het feit dat Eise Eisinga 250 jaar geleden in Franeker ging wonen. Prominenten als directeur Taco Dibbits van het Rijksmuseum komen naar Franeker. In 2016 en 2019 komt ook de koninklijke familie op bezoek.

De regering staat achter de voordracht van het Planetarium bij UNESCO, minister Ingrid van Engelshoven neemt dat advies over. Elke lidstaat kan jaarlijks een voordracht doen. Voor februari 2022 moeten de officiële stukken bij UNESCO ingediend zijn. Daarna krijgt een UNESCO-adviseur anderhalf jaar de tijd om het te bestuderen en een advies te geven.

Een groep van zo'n vijftien historici en wetenschappers is in Fryslân om het onderzoek naar Eisinga en het Planetarium voor de nominatie te bespreken. Daar zitten ook wetenschappers uit het buitenland tussen. Dat is van belang, want een nominatie heeft draagvlak in de internationale wetenschap nodig.

De provincie Fryslân, gemeente Waadhoeke en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed steken elk 50.000 euro in de voordacht en het opstellen van het nominatiedossier. Daarin moet onderbouwd worden hoe uniek het Planetarium is, maar ook hoe het gaat met beheer, onderhoud en educatie.

Arjen Dijkstra (later directeur van Tresoar) presenteert zijn biografie over Eise Eisinga: De Hemelbouwer. Het plaatst Eisinga in de context van zijn tijd en laat ook zien dat hij geen autodidact was. Het eerste exemplaar overhandigt Dijkstra aan Nobelprijswinnaar Ben Feringa.

De ministerraad neemt formeel het besluit dat het kabinet het Planetarium voordraagt als Werelderfgoed, Een inschrijving op de UNESCO-lijst zou ook een Wereldwijde erkenning van de waarde van het Planetarium zijn, vindt minister Van Engelshoven.

UNESCO-directeur Lazare Eloundou neemt het Werelderfgoeddossier van het Planetarium in ontvangst. Directeur Warmenhoven, burgemeester Marga Waanders van Waadhoeke, coördinator Werelderfgoed Cees van Rooijen (RCE) en vertegenwoordiger Hans Wesseling van de Nederlandse staat zijn daarvoor naar Parijs afgereisd.

Het Planetarium opent na een ingrijpende herinrichting. Er is een route door het museum gemaakt die het verhaal vertelt van het leven van Eise Eisinga, maar ook dat van het zonnestelsel en de wetenschap. Het Planetarium heeft met Josse Pietersma inmiddels een nieuwe conservator.

ICOMOS (The International Council on Monuments and Sites) geeft een positief advies voor de Werelderfgoedstatus van het Planetarium. Het ICOMOS is een internationale niet-gouvernementele organisatie die het leidende adviesorgaan is voor UNESCO Werelderfgoed. In het rapport staat dat het Planetarium van 'uitzonderlijke universele waarde' is.

Voor directeur Warmenhoven voelt het als een beloning voor al het werk dat al sinds 2003 verzet is. Het is ook een bevestiging dat het Planetarium inderdaad zo bijzonder is.

De vlag kan uit in Franeker. Op de bijeenkomst van het Werelderfgoedcomité in Riyad (Saudi-Arabië) is bekend geworden dat het Eise Eisinga Planetarium definitief UNESCO Werelderfgoed wordt.