FryslânDOK 'Tussen goed en kwaad': "Berucht viertal bij veel misdaden in Fryslân betrokken"

Waarom ging de vader van Anneke Brouwers bij de NSB (Nationaal-Socialistische Beweging)? Hoe groot was die aanhang in Fryslân? En wat dreef 'het beruchte viertal' Zacharias Sleijfer, Lucas Bunt, Franzoos Lammers en Jan Meekhof om wreed jacht te maken op onschuldige mensen?

Documentairemaker Gerard van der Veer probeert een antwoord te vinden op dergelijke vragen in zijn filmische reis door de Friese oorlogsgeschiedenis.

Een van de gewelddadigste represailles in de Friese oorlogsjaren was de fusillade bij Dokkum. Daarbij werden op 22 januari 1945 door de Duitsers 20 mannen neergeschoten.

"De lijken moesten er 24 uren blijven liggen om mensen af te schrikken, pas daarna mochten ze gekist worden. Het heeft een geweldige impact gehad in Noardeast-Fryslân", volgens Jouke Dantuma. Met Hilmer Dantuma heeft hij een fascinatie voor Friezen die uitgesproken fout waren in de oorlog.

Bij het vuurpeloton zaten twee Duitsers, twee Nederlanders en de rest waren Belgen. "Vreemd hè, dat een Nederlander op zijn eigen landgenoot kan schieten", zegt Hilmer Dantuma.

In dat vuurpeloton zat Jan Meekhof, een fanatieke NSB'er en een van het beruchte viertal, de grootste collaborateurs van Fryslân die carrière maakten bij de NSB. Naast hem waren dat Lucas Bunt, Zacharias Sleijfer en Franzoos Lammers. Hilmer Dantuma: "Ze waren op elkaar ingespeeld en waren bij veel misdaden in Fryslân betrokken."

Meekhof kwam uit Ruinen en leerde bij de Sicherheitsdienst (SD) martelen en moorden. "Hij werd een kleine Mussert genoemd", zegt Jouke Dantuma. De Leeuwarder Sleijfer zijn bijnaam was 'de ploert zonder hersens'. Hij was berucht vanwege zijn sadistische verhoor- en martelmethoden. Hilmer Dantuma: "Het martelen gaf hem een gevoel van macht."

Bunt, ook uit Leeuwarden, werd 'de schrik van Fryslân' genoemd. Hij pakte rondom jongens en mannen op voor dwangarbeid in Duitsland. En Bolswarder Lammers was lid van de SS en zat in de top van de Friese SD.

Documentairemaker Gerard van der Veer bezoekt de 'Muur van Mussert' in Lunteren. Daar bouwde de NSB een groot openluchtcomplex voor grootschalige partijbijeenkomsten. Anton Mussert was leider van de NSB in Nederland. Hij sprak daar zijn volgelingen toe en droeg het nationaalsocialisme uit.

Historicus Robin te Slaa schrijft een driedelig standaardwerk over de NSB. "De NSB beloofde een alternatief", zegt hij over het succes van die partij.

De democratie functioneerde moeizaam, zo deden aan de verkiezingen van 1933 maar liefst 54 partijen mee. "Er was een behoorlijke versplintering in het parlement en er was een economische crisis die vele mensen raakte."

Bij de verkiezingen van 1935 boekte de NSB een succes: ze haalden bijna 8 procent van de stemmen. Zo'n politieke aardverschuiving was niet eerder vertoond.

In Fryslân werd redelijk gesympathiseerd met de Duitsers, maar in werkelijkheid was de aanhang klein.

Robin te Slaa: "In Friesland heeft de NSB het nooit goed gedaan en daar heeft Mussert eigenlijk zelf aan bijgedragen. Na een teleurstellende uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen in 1935, zei hij in de pers dat de 'Friezen zielloos zijn door de invloed van het marxisme'. Hij heeft het over lokaal patriottisme dat eigenlijk tot niets in staat is."

Jelle Brouwers uit Ouwsterhaule werd lid van de NSB. Hij was hoofd van de lagere school daar. In 1942 nam hij ontslag en werd hij actief lid van de NSB.

Volgens dochter Anneke kwam haar vader uit een sociaal gezin. Hij werd betrokken bij de collecte voor de Winterhulp. Deze 'armenhulp' werd in 1940 opgericht door Reichskommissar Seyss-Inquart als propaganda om te laten zien dat de bezetter het goed voor had met het Nederlandse volk. Het was een succes; de eerste collecte bracht een miljoen gulden op.

Brouwers werd adjunct-directeur van de Winterhulp in Fryslân. Het gezin verhuisde naar Leeuwarden.

"Hij vertelde me dat hij dacht: 'onze regering en ons koningshuis zijn gevlucht, de Duitsers zijn al twee jaar in het land. Het zal wel zo blijven, dan moet ik er het beste van maken'. Hij zag er helemaal niets kwaadaardigs in. Vanuit sociaal oogpunt is hij voor de Winterhulp gaan werken, hij had zelf ook armoede gekend. Hij heeft nooit slechte dingen gedaan, zoals mensen verraden."

Op de dag dat Canadezen Leeuwarden bevrijden, werd bij de familie Brouwers aangebeld. "Mijn ouders zouden net aan tafel gaan", vertelt dochter Anneke. "Mijn moeder deed open. 'Waar is jouw man' werd gevraagd. 'Roep hem'.

Beide ouderss moesten de straat op, met het geweer in de nek. "We stonden te gillen. De BS (Binnenlandse Strijdkrachten, red.) pakte ons als varkens onder de arm. Papa draaide zich om en zei 'van m'n kinderen blijf je af'. Toen werd tegen hem gezegd dat ie zich moest omdraaien. 'Anders schiet ik je dood'."

Haar vader kwam na twee jaar internering vrij. De maatschappij heeft zijn NSB-lidmaatschap zijn vrouw en kinderen nog jarenlang aangerekend. Het blijft moeilijk om de keuze die haar vader maakte een plek te geven. "Zo rond mijn dertigste ben ik zo boos op mijn vader geweest, zo verschrikkelijk boos, omdat hij ons zoveel ellende heeft bezorgd."

Hij overleed toen ze een jaar of 35 was, ze had hem nog van alles willen vragen.

Na de april-meistaking van 1943 kwam een keerpunt in de oorlog. In het Leeuwarder Burmaniahuis werden vele opgepakte mensen door de SD verhoord, mishandeld en gemarteld. Zo ook verzetsman Peke Dolstra.

De fietsenmaker uit Leeuwarden werd gearresteerd toen de SD zijn naam vond tijdens een inval op een geheime locatie van het verzet. "Hij is verhoord, overdag en 's nachts en werd ook mishandeld", vertelt zijn dochter Katharina. Jan Meekhof, een van het beruchte viertal, was daarbij.

"Hij toonde zich in heel zijn optreden een echte sadist die tot alles in staat was", leest ze voor uit het verslag. Dolstra wist te ontkomen aan zijn executie, maar over de oorlog heeft hij nooit meer gesproken.

Aan het eind van de oorlog werd de bezetter steeds wreder. Bijna 300 verzetsmensen worden herdacht in het Fries Verzetsmuseum, het grootste deel daarvan werd in de laatste maanden van de oorlog om het leven gebracht.

"Bij de fanatiekste NSB'ers zie je dat ze aan het einde van de oorlog doorgaan. Of overwinnen of strijdend ten onder gaan, opgeven zit er niet bij", zegt Robin te Slaa.