Recensie Kibboets op de klei: "Een zwarte bladzijde uit de Friese geschiedenis"

Regisseur Job de Roo haalt alles uit de kast om daarop een positief antwoord te geven. De voorstelling speelt zich op maar liefst vier locaties af: schouwbeurs De Koornbeurs, een boerenschuur, bij het Joods monument en bij de kibboets zelf aan de Harlingerweg. Nu een kunstgalerij, maar tussen 1934 en 1941 een opleidingsinstituut waar Joodse jongeren voorbereid werden op de emigratie naar Erets Israël, oftewel het Beloofde Land.

De Roo heeft voor de theatervoorstelling de persoon van Morintz Schnitzer gestolen. Hij was in 1941 een van de pioniers die een landbouwopleiding volgde op de kibboets. Overdag werd gewerkt bij boeren en tuiniers in de omgeving en 's avonds werd gestudeerd in de nieuwe Hebreeuwse taal en Joods cultuur. Alle cursisten hadden maar een droom: meehelpen aan de opbouw van het Beloofde Land in Palestina.

Die droom wordt ruw verstoord als op 3 november de kibboets door de Duitse bezetter overvallen wordt en alle cursisten gearresteerd en gedeporteerd worden. Op Moritz Schnitzer na. Hij weet te ontkomen en overleeft de oorlog. En dus is hij bij uitstek de aangewezen persoon om dit stukje zwarte geschiedenis uit de doeken te doen.

Wat een prachtige vondst van De Roo om de rol van Schnitzer door drie acteurs te laten spelen. Aan de hand van de jonge acteurs Siebo Boersma, Yvar Bruins en Lucas van Dijk wordt het publiek in drie aparte groepen in kapwagens en wandelend naar verschillende locaties geleid.

De voorstelling begint in de foyer van schouwburg De Koornbeurs. De plek waar in 1939 meer dan 600 nazi's bij elkaar kwamen voor een toespraak van NSB-leider Anton Mussert. Een indringend gegeven. Het publiek wordt deelgenoot van het nazibolwerk dat Franeker ooit was.

En dat gaat mis. Niet alleen is er in de geluidsinstallatie in de zaal een storing, regisseur De Roo laat weten dat de techniek op een van de locaties het laat afweten. Met als gevolg: een half uur vertraging. Als we dan eindelijk met trekker en wagen op pad kunnen, blijkt dat de wagen niet op zoveel mensen berekend is. Ook dat neemt de nodige tijd in beslag, waardoor de voorstelling onnodig lang vertraging oploopt.

De techniek blijft ook voor de rest van de avond een storend element. Microfoons vallen om de beurt uit. De acteurs zijn zo nu en dan niet te verstaan en de voorstelling stokt. Spelen in de open lucht, wat voor de stem toch al moeilijk is, wordt dan al helemaal een grote opgave. En voor ons staat wel een groep zeer jonge spelers, die nog niet de ervaring hebben om de voorstelling op dergelijke kwetsbare momenten er doorheen te slepen.

Inmiddels is onze groep meegenomen naa de boerderij van Petrus van den Berg, volgens de overlevering een van de boeren die wel goed voor de cursisten zorgde. Dat is anders dan Hans Koekoek die de rol van de boer voor zijn rekening neemt. Hij is namelijk het vleesgeworden cliché van de Friese stijfkop. Het voorbeeld van een foute boer, die de Joodse stagiaires uitbuit en afblaft.

Niet alleen is dit wel heel simplistisch neergezet, in elk geval is het niet prettig voor dochter Willie van den Berg, 87 jaar alweer en bij deze première aanwezig als een van de eregasten. Mooi voor haar dat Koekoek na afloop toch nog eventjes meedeelt dat haar vader, boer Petrus, wel een sympathieke man was geweest. Toch tilt het de scène niet naar een hoger niveau.

Dat geldt wel voor de volgende locatie bij de oorspronkelijke kibboets. We worden deelgenoot van het dagelijks leven van de jongens en meisjes. De regisseur heeft hierbij gekozen om de spelers hun verhaal als een geschiedenisles, door de zogeheten vierde wand heen, rechtstreeks naar het publiek toe uit te spreken. Nadeel daarvan is dat de toeschouwer geen kans krijgt om een band met de verschillende personages op het toneel te krijgen.

Dat verandert zodra de groep pioniers na de overval door de Duitse bezetters afgevoerd wordt. Mooi hoe de spelers dan zelf oprecht tranen in de ogen krijgen en het publiek in die emotie meetrekt.

Dat lukt ook Lucette van den Berg die Carolina Bramson speelt. Met haar man Jacob was zij de grondlegster van de kibboets in Franeker. Hier worden de bezoekers geconfronteerd met de bewuste filmbeelden die ooit door Jacob zijn gemaakt.

Carolina vertelt over de mooie beginjaren, maar ook over de noodlottige levensbestemming die hun te wachten staat. De liederen die Lucette dan zingt maken niet alleen indruk, maar weten de voorstelling ook eventjes los te maken van de documentaire en het boek. Een theatrale toevoeging aan het totale volwaardige monument.

Dan is het wel jammer dat juist bij een emotioneel in memoriam van de pionier Eli Asscher op het scherm beelden vertoond worden van die andere pionier Jo Dünner. Dat is niet alleen slordig, maar het doet voornamelijk de hoeders en direct betrokkenen van dit stuk geschiedenis een beetje pijn.

De epiloog in de Koorbeurs is bijna drie uur later (!) een waardig slot van het geheel. De drie acteurs die Moritz deze avond hebben gespeeld, vinden elkaar weer in hun eigen persoon. En geven ons daarnaast een boodschap mee: Geef nooit op. Geloof in je dromen en geef nooit op!

Het dient gezegd te worden: Job de Roo heeft met deze voorstelling wel heel veel hooi op de vork genomen en risico's genomen. Misschien iets te veel. Zo zien de drie groepen toeschouwers bijvoorbeeld drie verschillende scenes in verschillende volgorden.

Onze groep had het voordeel dat dat mooi chronologisch was. Maar er was een groep die afsloot in de boerenschuur. Mijn twijfels werden na afloop bevestigd door een acteur. Hij was zwaar teleurgesteld. Na twee aangrijpende scenes bij de kibboets en het monument, had het publiek geen aandacht meer voor haar acteren kunnen opbrengen. En dat lag niet aan de acteurs.

'Kibboets op de klei' is de eerste voorstelling van het nieuwe theatergezelschap Wolf van Job de Roo.

Al met al lijkt lijkt het erop dat er net iets te weinig tijd is geweest om een perfecte voorstelling neer te zetten. Vaak zou een wat simpeler toneelstuk als eerste productie daarom beter op zijn plaats geweest.

Hoewel, de ploeg heeft nog tot en met 4 mei om alles op de rails te krijgen. Want al met al is 'Kibboets op de klei' als monument op zichzelf zeker de moeite waard.