Franeker houdt geschiedenis 'Kibboets op de klei' in ere met monument

Auke Zeldenrust en Syds Wiersma voor de vroegere kibboets © Omrop Fryslân, Hayo Bootsma
Met een monument waarop 24 namen prijken, wil Franeker de herinnering aan de kibboets die eens in de stad gevestigd was levend houden. Journalist Auke Zeldenrust en historicus Syds Wiersma brachten de geschiedenis in kaart.
"Wat mij opvalt, is dat het nog steeds leeft", zegt Wiersma. Ook Zeldenrust is onder de indruk van de geschiedenis. "De hechtheid van deze groep valt op. Het was een groep mensen met hetzelfde ideaal."
Namenmonument voor vermoorde Franeker kibboetsbewoners
Het verhaal begint in de jaren '30 van de vorige eeuw. Jacob Bramson, toen geneesheer in het psychiatrische ziekenhuis van Franeker, was één van de initiatiefnemers van het oprichten van een kibboets, een Joodse boerderij, in diezelfde stad. Op de kibboets werden mensen opgeleid om later in Palestina aan de slag te gaan om daar de landbouw te ontwikkelen.

"Letterlijk en figuurlijk monumentaler"

Door de oorlog werd dat plan wreed verstoord: 24 kibboetsbewoners overleefden de oorlog niet. Hun namen staan op het monument dat donderdag onthuld wordt. Het is een belangrijk monument voor de stad, vindt Gerrit Terpstra van de Stichting 1940-1945. "Ik wist eerst niet dat het een oude kibboets was. Ik kende het alleen als antiekzaak. Maar door alle aandacht de laatste jaren is wel duidelijk wat zich hier afgespeeld heeft."
Terpstra heeft veel geleerd de afgelopen tijd. "We zijn ons daarnaast ook bewust geworden van Joden en Franeker. Dat heeft nu met de namen die door al het onderzoek boven water gekomen zijn een gezicht gekregen. Het is letterlijk en figuurlijk monumentaler geworden."
Het namenmonument is nu nog ingepakt. Donderdag wordt het onthuld © Omrop Fryslan
Wiersma en Zeldenrust hebben veel onderzoek gedaan. Zeldenrust schreef er een boek over, Wiersma maakte een film. In Israël heeft Wiersma met nabestaanden en familieleden gepraat. "Door de beelden die opgedoken zijn en die laten zien hoe het leven hier was, raakten ze heel betrokken", zegt hij. "Sommigen zijn overgekomen uit Israël en zijn bij de expositie over de kibboets geweest en anderen komen donderdag bij de onthulling van het monument."
Eén van de mensen die geïdentificeerd is aan de hand van het onderzoek, is Judith Wolf. "Haar kleindochter werkt in Amsterdam als filmmaker. Zij nam contact met ons op. Aan de hand daarvan kwam het verhaal bij haar in de familie los en doken er hele bijzondere foto's op."
De omslag van het boek 'Kibboets op de klei' geschreven door Auke Zeldenrust © Omrop Fryslan
In de tuin van de eerdere kibboets, nu een woonhuis, staat een perenboom. Het is dezelfde boom die ook te zien is in de oude filmbeelden die ruim twee jaar geleden opgedoken zijn. Voor journalist en schrijver Auke Zeldenrust is dat naast het gebouw een goed tastbaar aandenken aan de kibboets. "Die boom stond er toen ook al. Hier haalden ze fruit vandaan, hier was ook de groentetuin."
Aan de hand van documenten, brieven en krantenartikelen probeerde Zeldenrust inzicht te krijgen in het leven van toen. "Ze schrijven onder andere dat Franeker op het Friese platteland ligt, vlakbij zee. Dat het hier koud is en altijd waait. Dat ze op de fiets naar de boerderij toe moeten om daar te werken. Dat nog los van de mentaliteit van de Friese boeren. Die was stijf. Daar hadden ze best moeite mee."
Het complete plaatje is nu zichtbaar. Dat heeft ons diep ontroerd.
Rob van Deelen en Yvonne van der Graaf, huidige bewoners
Ook al was het leven in Fryslân hard, ze hadden in Palestina veel aan hun opleiding, zegt Zeldenrust. "Ze wisten hoe ze het land moesten bewerken, een koe melken. Daar waren ze heel goed in. Ze kregen dan ook leidinggevende functies bij de kibboetsen waar ze werkten."
De huidige bewoners Rob van Deelen en Yvonne van der Graaf zijn blij met alle aandacht voor de kibboets. "Het complete plaatje is nu zichtbaar. Dat heeft ons diep ontroerd. Ook dat de Franekers nu precies weten wat er hier is gebeurd. De kibboets staat nu op de kaart."
Onderzoeker Syds Wiersma maakte met documentairemaker Gerard van der Veer en cameraman Gerko Jonker een film, 'Kibboets op 'e klaai'. De film gaat op 10 november in première in De Koornbeurs in Franeker en bij het Noordelijk Film Festival.
Daarna is de film in drie afleveringen te zien op NPO 2 en Omrop Fryslân, op 12 & 13 november, 19 & 20 november en op 26 & 27 november. Het boek van Auke Zeldenrust, 'Kibboets op de klei', wordt donderdag gepresenteerd bij de onthulling van het monument.