Het legendarische zwaard van Grutte Pier komt uit z'n tijd en is écht gebruikt

1 oktober 2022, 11:52 • 5 minuten leestijd

Het vermeende zwaard van Grutte Pier © Historisch Bewijs

Het vermeende zwaard van Grutte Pier komt uit de periode dat Grutte Pier leefde. Bovendien is het zwaard écht gebruikt, zo bleek uit wetenschappelijk onderzoek voor het tv-programma 'Historisch Bewijs.'

Conservator Diana Spiekhout van het Fries Museum is opgetogen met het nieuws. "Er was nog altijd zoveel discussie over de ouderdom en de functie van het vermeende zwaard van Grutte Pier." Het probleem was dat hard bewijs tot nu toe ontbrak.

Het tv-programma werd vrijdag uitgezonden en stond volledig in het teken van Grutte Pier en het zwaard. Het onderzoek werd geleid door Martine Gosselink (directeur Mauritshuis), Robert van Langh (hoofd conservatie Rijksmuseum) en Stephanie Archangel (conservator Rijksmuseum).

Stephanie Archangel, Martine Gosselink en Robert van Langh © Historisch Bewijs

De grote vraag was of het zwaard wel echt was. Want door de eeuwen heen gingen mensen op de haal met legenden en het maken van helden. Het verhaal van Grutte Pier wordt ook veel toegeëigend door mensen met behoefte aan een legendarische geschiedenis.

Materiaaltechnisch onderzoek heeft het fabriceren van het zwaard in of voor het leven van Grutte Pier geplaatst: het hout van het gevest stamt uit de periode rond 1451-1518.

Het onderzoeksteam kan niet met 100 procent zekerheid zeggen of het zwaard echt van Pier is geweest. "Maar de kans is dus wel degelijk nog steeds aanwezig", concludeert Martine Gosselink.

Een vergelijking van het uiterlijk en de merktekens op het zwaard met bronnen, prenten en andere zwaarden maakt duidelijk dat het zwaard gemaakt is tussen eind 15e en halverwege de 16e eeuw.

Er is ook onderzoek gedaan naar waar het zwaard door de jaren heen was. Het Fries Museum heeft het in 1882 gekregen van het gemeentebestuur van Leeuwarden. Het hing daarvoor in het stadhuis, zo blijkt uit een krant uit 1834. Daar hing het al lange tijd, want een boek vermeldt in 1725 dat het zwaard in het toen nog nieuwe raadhuis was.

Conservator Diana Spiekhout bij het Leeuwarder stadhuis © Historisch Bewijs

De periode voor 1725 is onzeker. Het zwaard duikt wel op in een brief van de bekende rector magnificus Ubbo Emmius uit 1595. Hij schrijft aan een bevriende predikant dat het zwaard in 'curia' is, mogelijk bedoelt hij daarmee het stadhouderlijk hof. Een antwoord op de brief is niet teruggevonden door conservator Adrie van der Laan van Universiteitsbibliotheek Groningen.

Pier Gerlofs Donia (ca. 1480-1520) uit Kimswerd was boer, maar werd vooral bekend als 'Grutte Pier.' Bij een plundertocht van Saksische huurlingen en Franekers brandde zijn boerderij af. Met andere lotgenoten besloot Pier te strijden tegen de Saksische overheersing en later de Habsburgers.

Pier was van gestalte en werd aanvoerder van de bende 'Arumer Zwarte Hoop.' Het verhaal gaat dat Grutte Pier in deze strijd het grote zwaard van meer dan twee meter lang gebruikte. In Fryslân werd hij bekend als een legendarische volksheld en vrijheidsstrijder, voor de Hollanders was hij een woesteling en een plunderaar.

Om het gevest van het zwaard te dateren, hebben onderzoekers de koolstof-14-techniek toegepast.

Er werd een klein snippertje hout afgenomen voor het onderzoek © Historisch Bewijs

Sanne Palstra legde uit: "In het houtmateriaal zit koolstof, dat is uit de atmosfeer opgenomen door de boom. Koolstof-14 valt langzaam uit elkaar door de tijd. Omdat we weten hoe snel de hoeveelheid in het materiaal afneemt, kunnen we terugrekenen hoe oud het is."

Het hout komt uit de periode tussen 1451 en 1518, zo bleek uit de metingen.

Conservator Jeroen Punt van het Nationaal Militair Museum kon meer duidelijkheid geven over de merktekens op het blad van het zwaard. Er staat een bisschopsstaf en een rennende wolf op, die wijzen op het Duitse bisdom Passau. Die stad was in de 15e en 16e eeuw het centrum van de zwaardenmakerij.

Verder staande de letters INRI er op, wat 'Jezus van Nazareth, koning der Joden' betekent. Dat wijst erop dat het zwaard nog van voor de Reformatie is, want na die tijd kwamen zulke katholieke teksten niet meer voor op Duitse zwaarden.

Zeer bijzonder is dat er een zwaard is gevonden in het museumdepot met dezelfde merktekens van dezelfde smid. Op het handvat van dit 'broertje' van het zwaard van Grutte Pier staat een afbeelding van Karel V, gemaakt naar een schilderij uit 1532.

Het blad is echter nog ouder, want er ontbreken pareerhaken die om 1525-1530 in de mode kwamen. Het kan er dus goed op wijzen dat het zwaard nog voor die tijd is gemaakt, en dus ook het zwaard van Grutte Pier.

Het ISIS Neutron and Muon Laboratory in Oxford heeft het zwaard geanalyseerd via radiografie (om er doorheen te kijken) en de kristalstructuur (dat zegt iets over het proces van smeden). Daarvoor moest de vette laag op het zwaard worden weggehaald, die het door de jaren tegen roest beschermde.

Natuurkundige Francesco Grazzi was zeer enthousiast over het experiment, waarvoor het zwaard drie dagen in een machine moest zitten. Het bleek dat het zwaard met oude technieken gesmeed is uit meerdere metaalstroken.

De structuur van het blad met martensiet liet zien dat het waarschijnlijk beschadigd is door het gebruik en daarna weer gepolijst is. Dat maakt het 'very likely' dat het zwaard écht gebruikt is, zegt Grazzi.

Eerder had Oskar ter Mors, deskundige als het gaat om zwaarden, er nog zijn bedenkingen bij. Hij vond het zwaard te groot en zwaar om er echt mee te vechten en schermmeesters zouden er ook niet in Fryslân zijn geweest om de vechttechniek te leren.

Het laboratorium maakte verder duidelijk dat het handvat speciaal is gemaakt voor het wat gebogen ijzer van het blad. Dat zegt dat het handvat en het blad op hetzelfde moment gemaakt zijn en dus bij elkaar horen.