Unieke geluidsopnamen gedigitaliseerd: zo spraken Friezen een eeuw geleden

Het gaat om de oudste opnames van de drie Friese talen: het Westerlauwers Fries, het Noordfries en het Saterfries. Die staan op 75 schellakplaten, ook wel 78 toerenplaten genoemd. De platen hebben ongeveer een eeuw in de opslag gelegen, eerst bij de Provinciale Bibliotheek (PB) en later bij Tresoar.

Voor het digitaliseren werkte het FFAA samen met de Fryske Akademy (FA) en Tresoar. Het is uniek materiaal, zegt taalkundig onderzoeker Eric Hoekstra van de academie. "Het geeft een mooi beeld van de tijd. En je hoort hoe de uitspraak van geluiden is veranderd. Net alsof je het Polygoonjournaal hoort, maar dan in het Fries."

Het 'deftige' dat een Nederlands Polygoonjournaal over zich heen heeft, heeft het oude Fries volgens Hoekstra niet. "In het Fries is er nooit een verschil geweest tussen 'hoog' en 'laag' Fries."

Naast het Westerlauwers Fries staan er ook dialecten uit Oost- en Noord-Friesland in Duitsland en Denemarken op de platen.

Maar ook van 'ons Fries' zijn er veel verschillende varianten. Tussen de opnames zit veel Kleifries en Woudfries, maar ook Zuidwesthoeks, Hindeloopers, Aasters, Westers, Schiermonnikoogs, en Bildts.

"Het Zuidwesthoeks is meer beïnvloed door het Nederlands dan bijvoorbeeld het Kleifries van de Dongeradelen", zegt Hoekstra. ''Dat heeft ook met de geschiedenis te maken. Het zuidwesten ligt dichter bij de Randstad en vooral over het water was er veel contact.''

Toch werd het Fries toen minder beïnvloed dan nu. 'De druk uit het Nederlands vandaan is nu veel groter geworden. Dat komt door het onderwijs en ook doordat kinderen al heel jong voor de Nederlandstalige televisie zitten. Tot de jaren 60, 70 was dat niet zo. Het Fries stond toen steviger in zijn schoenen en kon zijn eigenheid beter bewaren.''

Dat verwatert nu, maar de sociale status is juist sterker geworden, legt Hoekstra uit. "Op het platteland praten mensen Fries. Wanneer ze in de stad kwamen, kregen ze in het Nederlands antwoord. Nu kun je op veel meer plekken met het Fries terecht, bijvoorbeeld in ziekenhuizen en gemeentehuizen."

Dat komt volgens Hoekstra door veel inspanningen van verschillende organisaties en instellingen. "Als dat allemaal niet gebeurd was, was het uitgestorven. Het heeft dan niet de sociale kracht van een standaardtaal, maar het heeft veel meer status dan een dialect. En ook meer dan in 1927."

Dat dit materiaal vandaag de dag van waarde zou zijn, hadden ze toen al in de gaten. 'Sokke platen binne ûnforslytber, sadet men troch in grammofoon oer tûzen jier yette in Skylger ef Hynljipper praten hearre kin' ('Zulke platen zijn onverslijtbaar, zodat men over duizend jaar door een grammofoon een Terschellinger of Hindelooper kan horen praten'), schreef Geert Aeilco Wumkes, bibliothecaris van de Provinsjale Biblioteek al in de jaren '20. De Provinsjale Biblioteek is opgegaan in Tresoar.

Vier jaar eerder, in 1922, was de geluidsafdeling van de Universiteit van Berlijn begonnen met het prestigieuze project en lagen alle Duitse dialecten in binnen- en buitenland vast. Dat zou gebeuren met een fonograaf op 'schellakplaten' Dat zijn platen met een laagje schellak, oorspronkelijk een afscheidingsproduct van luizen dat meerdere industriële toepassingen heeft.

Professor Theodor Siebs, specialist op het gebied van de Friese taal in Duitsland, krijgt de leiding over de opnames in de Friese talen. Siebs kwam naar Leeuwarden toe om met Wumkes te praten over het opnemen van dialecten van het Westerlauwers Fries.

Wumkes regelde provinciale subsidie en zocht sprekers bij elkaar. Begin april 1927 meldden de insprekers zich bij de Kanselarij in Leeuwarden voor de opnames.

De opnames van Siebs zijn de oudste systematische audioregistraties van de drie Friese talen en dialecten. Er zitten ook opnames tussen van dialecten die al uitgestorven zijn, net zoals die van de laatste spreker van het Wangeroogs, een dialect van het Oost-Friese Waddeneiland Wangeroog.

Beluister hieronder een selectie van de geluidsfragmenten in de verschillende dialecten van het Westerlauwers Fries die gedigitaliseerd zijn. Meer materiaal is te vinden en beluisteren op archieven.nl (collectie Fries Film & Audio Archief) en op het Soundcloudkanaal van het FFAA.