De toan fan Jan Koops: "Kolleges"

"De dag nao de verkiezings beginnen vaeke al de eerste veurzichtige stappies naor et kriegen van een kollege: welke perti'j kan mit aandere perti'jen een akkoord sluten om mit mekeer de kommende vier jaor et reilen en zeilen van de eigen gemiente zo goed meugelik verlopen te laoten?
Et initiatief zal meerstal kommen van de perti'j die gister et grootste wodden is, mar in de meerste gemiente hebben ze veur et maeken van een meerderhiedskollege al aandere perti'jen neudig.
Et weren lekaole verkiezings, mar toch zaggen wi'j op de tillevisie de leste tied openi'j opvalend vule lanelike politici die vaeke praotten over onderwarpen daor de lekaole poletiek amper of hielemaole gien invloed op het: stikstofbeleid, gaspriezen, accijns op de bezine en zokke dingen.
De gemiente gaot over de priezen van et ophaelen van et vullis en de daegen waorop dat gebeurt, ze gaot over de onroerend zaekbelasting, de priezen van de paspoorten, et eupenbaor onderwies en de lekaole veilighied, de kap- en bouwvergunnings, de bi'jstaand en zoksoorte van zaeken.
Vanzels hebben ze ok te maeken mit de huzebouw, mar bestemmingsplannen moe'n dan weer goedkeurd wodden deur de perveensie, en de veurweerden waor die huzen an voldoen moeten, die bin weer vaastelegd in lanelike bouwbesluten.
En, jawis, ze hebben ok veraantwoordelikhied as et op jeugdzörg ankomt; daorveur hebben ze zels extra potten mit geld kregen uut Den Haag. Mar et bliekt dat die Jeugdzörg hielemaole vaaste zit, ok al omreden geld uut die speciaole potten besteded is an aandere zaeken.
Bi'j et schrieven van een boek over mien veuroolden kreeg ik bi'j toeval een boek in hanen van de "Staatscommissie tot het houden van Arbeidsenquête", insteld in 1890. Mien boek van zoe'n 600 bladzieden gaot over et warken in Veenderi'jen. Ik was beni'jd naor wat in die enquete boven taofel kommen was over de veenarbeiders in Appelsche omreden een tal van mien veuroolden daor ok warkt hebben.
De onderzuukskemissie het verschillende meensken bevraogd: een vervener, veenarbeiders, een onderwiezer, de burgemeester en de dokter. Zi'j gaffen allemaole an hoe zi'j tegen de wark- en leefomstanigheden in et veen ankeken en welke gevolgen dit hadde veur mit name de arbeiders, de manluden en vrouwluden die turfgreven of -stikken mossen of die et verkruien mossen of staepelen en dat soorte van wark.
De onderwiezer, Bonne Posma, vertelde over et stark wisselend tal kiender dat hi'j in de klasse hadde: bi'j de winterdag weren haost alle kiender wel op schoele en as d'r op schoele brood uutdield wodde dan was et lekaol zels te klein.
Mar in et veurjaor - en zeker bi'j de zommerdag - leup et lekaol halfleeg omreden de kiender warken mossen, thuus of bi'j de vervener. Posma hadde ok wat huusbezuken daon. En aj' zien verhael daorover lezen, dan benemt jow dat de aosem.
Een vervener hadde een riege huzen zet daor acht gezinnen wonen konnen. Die huzen wodden neffens de onderwiezer 'knienehokken' nuumd. Et hiele gezin en de huusholings weren vaeke groot in die tied mos daegs leven op twaelf vierkaante meter.
Op de vraoge an de onderwiezer of de gemiente gien riegels hadde veur et bouwen van huzen, zee hi'j dat et ienige daor ze naor keken de ostaand van de eupenbaore weg was, mar in elk geval niet naor de beschikbere ruumte.
Even laeter komt de schoelemeester mit een nóg slimmer verhael. Mit een kollega hadde hi'j meensken bezocht in, wat hi'j nuumde, heur hutte. Bi'j et naor binnen gaon mossen ze eerst wat naor beneden, Muren van zaand weren ommers goedkoper as van hoolt. Gien taofel te bekennen en de twie stoelen weren alliend mar geraomtes van stoelen. Et dak, daor de meester mit zien hanen makkelik bi'j kommen kon, beston uut zoden.
Of d'r in de arbeidershusies wel goed drinkwaeter was, wol de kemissie weten. 'Et hoolt niet over", zee Posma, "et is waeter uut de vaort."
Ik zal jim niet vermuuien mit nog meer ellendige verhaelen die de kemissie in 1891 te heuren kregen het.
En ik daenk ok niet dat dit soorte van ellende vandaege-de-dag nog veurkomt. Mar d'r gaon in oons laand ok vandaege nog vule kiender naor schoele zonder dat ze eerst eten had hebben. En de gedwongen winkelnering (de bosschoppen kopen moeten bi'j jow baos) daor is now de voedselbaank veur in et plak kommen.
Et is te hopen dat de perti'jen die staon veur recht en gerechtighied en veural veur de zörg veur de minstbedielden, dat die heur de kommende tied stark genog maeken om te warken an een betere wereld, al is et mar in et klein, in de eigen gemiente."