De oorlog in Friese foto's: "Invallen en imponeren"

Ze vormen een lange rij, de leden van de Nederlandse Arbeidsdienst (NAD). In gelijke tred stappen de mannen door de polder bij Workum. De NAD-leden dragen spaden op hun schouders, als waren het geweren. Achter hen de rietgedekte Ho-molen aan de Homolefeart. De molen is al lang verdwenen, tegenwoordig ligt op deze locatie een van de sportvelden van V.V. Workum, naast de Sudergoawei.

Het paraderen met de spaden is het symbool van de NAD, een organisatie die in 1941 is opgericht door de bezetter. De mannen werken bij het aanleggen van wegen en kanalen en in de landbouw. Toch worden ze zo ook opgeleid voor bijvoorbeeld het graven van loopgraven. De NAD werkt eerst met vrijwilligers, maar vanaf 1942 zijn jongeren verplicht. Het duurt niet land voordat de organisatie onder nationaalsocialistische invloed komt. De opleiding heeft een sterk militair karakter, daar hoort het exerceren ook bij.

NAD-leden slapen in kampen, negen in Fryslân. Kamp Workum heet ook wel 'It Romme Fjild.' In 1944 schrijft een krant na een bezoek: "Wat de jongens leeren is: absolute gehoorzaamheid. Een bevel is een bevel en dat dient te worden opgevolgd. Misschien is dat niet altijd even aangenaam - het leven vraagt echter ook niet naar prettig of verdrietig, doch stelt zijn eischen, waaraan we eenvoudig hebben te voldoen."

In de oorlog wordt er van alles geroofd door de bezetter, ook paarden. In de mobilisatieperiode van het Nederlandse leger werd dat al gedaan. Maar toen kregen boeren als compensatie nog een vergoeding. Bij de Duitsers gaat dat anders. Zij halen gewoon op wat ze willen. Alleen als mensen een 'dekbewijs' hebben van een hengstenboer, willen de Duitsers de paarden niet hebben. Zij hebben geen behoefte aan drachtige paarden. Daardoor wordt er flink gefraudeerd door eigenaren.

Wie in Leeuwarden over de Harlingerstraatweg rijdt, komt in het midden van een rotonde het beeld Us Mem tegen. In 1941 pronkte deze bekende koe daar nog niet. Maar sinds 1940 staan er wel borden op het kruispunt. De borden wijzen naar bezettingsinstanties en zijn al vlug na de Duitse inval geplaatst. Het toont waar men heen moet om de bevelhebber van de Ordnungspolizei en de Sicherheitspolizei te vinden, maar het laat ook zien dat de Wehrmacht (het Duitse leger) een eigen brandstofdepot heeft. Het valt op dat er onderaan de paal een zwárt bordje hangt, Deutscher Kriegerfriedhof staat erop. Dat wijst naar de Duitse oorlogsbegraafplaats.

Niet lang na de Duitse inval, in de zomer van 1940, paradeert de Weerbaarheidsafdeling (WA) over de Wirdumerdijk in Leeuwarden. De WA valt onder de Nationaal-Soscialistische Beweging (NSB), de collaboratiepartij in de bezettingstijd. Maar het komt er eigenlijk op neer dat het knokploegen zijn. Ze pakken mensen hard aan die het oneens zijn met de NSB en zorgen voor opstootjes en rellen.

De WA'ers marcheren in hun zwarte uniformen met maar één doel: imponeren. Toch waren er uiteindelijk niet veel Friese WA'ers. In totaal zijn dat er ongeveer 250 geweest.

Jelle Nauto van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten brengt op 17 april 1945 een vrouw naar een tijdelijk arrestantenlokaal in de gymnastiekschool aan de Hoogstraat. Harlingen wordt bevrijd en de Strijdkrachten pakken zo'n 30 'moffenmeiden' op. Zo worden de vrouwen genoemd die ervan verdacht worden een relatie te hebben met Duitse soldaten. Na de bevrijding zijn veel 'moffenmeiden' opgepakt. Als straf werden ze kaalgeschoren. Later blijkt dat niet iedereen pro-Duits is, sommigen waren slechts verliefd op een Duitse jongeman. Maar in het tumult van de bevrijding heeft men daar nog weinig oog voor.

Op het eerste gezicht lijken deze kinderen gewoon in een bult grond te spelen. Maar het is niet zomaar een gat. De krater is in de nacht ervoor ontstaan door de crash van en vliegtuig.

In de nacht van 2 op 3 juli 1942 stort een Canadese bommenwerper neer, die terechtkomt naast de Dammenseweg bij Koudum. Het vliegtuig moest eigenlijk naar Bremen, maar een nachtjager van de Luftwaffe schiet het neer. Drie bemanningsleden sneuvelen, zij krijgen in Koudum een graf. De Canadees Kingsley Brown overleeft de crash en na de oorlog schrijft hij zijn verhaal op.