Recensie: ''Sjen yn it tsjuster is ruiken, voelen en horen''

Wie ben je?

Timo Jepkema, ik ben 24 jaar, kom uit Lekkum en woon in Leeuwarden.

Wat doe je bij de Omrop?

Ik presenteer het nieuws en ben verslaggever voor zowel het nieuws als de sport.

Wat heb je met cultuur?

In de breedste zin van het woord kan ik genieten van zowel een goed concert als een mooi iepenloftspul.

Waar ben je naartoe geweest?

'Sjen yn it tsjuster' in Burgwerd.

Hoeveel sterren?

Vier.

O ja, ga je nog naar de voorstelling? Dan zou ik zeggen: lees deze recensie niet. Ik heb vooral geprobeerd om de voorstelling te beschrijven voor de mensen, die niet naar 'Sjen yn it tsjuster' kunnen.

''Om meteen maar met de deur in huis te vallen, ik ben geen Tsjêbbe Hettinga-expert. Beter gezegd: ik kende de dichter alleen van naam. O ja, en dat hij uit Burgwerd kwam. Dat vooraf. Maar dat de voorstellingen van 'Sjen yn it tsjuster' nu al zijn uitverkocht, zegt uiteraard genoeg. Fryslân is verliefd op de gedichten van Tsjêbbe. Misschien kan ik beter zeggen heer Hettinga, want als je een provincie zo verliefd kunt maken op je gedichten, dan ben je een grote heer.

Ik ben er dan ook wel trots op als ik woensdagavond de dorpsgrenzen van Burgwerd binnen rijd en aan de verkeersregelaar vertel dat ik voor de voorstelling kom. Hekken midden op de weg, aan de rand van het dorp voorkomen dat ander verkeer Burgwerd in kan rijden tijdens dit megagroot iepenloftspektakel, om maar niets van de duisternis in Burgwerd te verstoren. Wij verzamelen ons in het dorpshuis, Doniahûs. Bij de deur worden wij ingedeeld in vier groepen. Met een groen polsbandje en drie 'groene gidsen' verlaten wij het dorpshuis. 120 mensen zijn de gelukkigen, die vanavond de duisternis in Burgwerd over zich heen laten komen.

De avond begint met een wandeling naar de kleine Johanneskerk. Het is een mooie heldere, maar koude avond. Ik zie geen maan. Dat wordt nog wat als straks alle verlichting uitgaat, denk ik, terwijl ik de kerk in stap. De krakende kerkbanken worden opgezocht. Met weinig ruimte op de kerkbanken word ik op mijn schouder getikt. ''Deze kerk is pas nog gerestaureerd. Dat je het even weet.''

Een warme vrouwenstem warmt ons op met het gedicht over het 'geleende land'. Bovenin de kerk 'waakt' een afbeelding van Hettinga over ons. Het geeft een warm gevoel dat de dichter er toch een beetje bij is vanavond. Basile helpt haar. De Congolese muzikant brengt een eerbetoon aan de dichter. Ik merk aan zijn trillende stem als hij 'Tjeeebe Heeetinga' noemt in zijn nummer hoeveel waarde hij hecht aan zijn optreden. Verstaan kan ik het niet. Voor mij klinkt Basile's taal als fantasie. Maar dat maakt het misschien juist weer mooi.

Foto: Henk Bootsma

Dan luiden de klokken in het kerkje. De lichten gaan uit. Basile en zijn vrouw verdwijnen in het donker. Stil mompelend verlaat de mensenmassa in vier groepen de kerk. De duisternis tegemoet. En dat voelt vreemd. Een beetje 'eng' wel. Want loop maar eens met een grote groep mensen door de duisternis. Voorzichtig lopen wij naar buiten. Mijn ogen moeten wennen aan de duisternis, want het is echt waar, ik zie er niets van!

Een vrouw uit Burgwerd pakt mijn jas vast. Ze waarschuwt alvast. 'Loop bij het einde niet langs de sloot. Blijf links, want richting de sloot heb je veel drek. Het zijn blauwe lampjes die ons de weg wijzen, in samenwerking met de gidsen. Ze staan aan beide kanten van de smalle weggetjes in het dorp opgesteld. Toch moet iedereen op zijn hoede zijn in het duistere Burgwerd. Een stoeprand of een gat in de weg zie je niet.

Foto: Henk Bootsma

De eerstvolgende plaats waar wij als publiek staan, is voor een paard dat verschijnt vanuit een helder licht. Aan de contouren van de huizen herken ik een nieuwbouwwijk in Burgwerd. Een gedicht van Tsjêbbe is een van de eerste zaken die mij opvalt. Het galmt door de boxen en weerkaatst tegen de (ik denk witte) muren van het nieuwbouwwijkje. De oh's en ah's vallen extra op door de duisternis. Ik moet eerlijk bekennen dat ik mij niet zo goed kan focussen op het gedicht. De duisternis, een paard, de geuren die opvallen en de geluiden leiden mij af.

Plotseling ruik ik mijn buurman en buurvrouw. Het is echt zo dat je zintuigen anders werken als je niet meer kunt zien. Uit de verte komt in een langzaam tempo een paard aangelopen. Onze gids leidt ons verder. Burgwerd heeft letterlijk uitgepakt, de frisse, net gewassen was hangt buiten. Wij lopen door de was heen. Een heerlijk gevoel als je de was niet aan ziet komen. Het is lastig om je over te geven aan de duisternis. Geen enkele keer knal ik per ongeluk tegen een voorganger aan.

Foto: Omrop Fryslân, Timo Jepkema

De scène die volgt, begrijp ik niet goed. Naast dat mijn neus geprikkeld wordt door een scherpe geur van verbrand hout en ijzer, snap ik de beat niet die ervoor zorgt dat de twee gedaantes voor mij stoppen met hun werk. Ik gok dat ze smid zijn. Wat dit met Tsjêbbe Hettinga te maken heeft, weet ik niet.

Ik struikel bijna wanneer wij over een verkeersdrempel lopen. Dat heb je dus als het donker is. En dat heeft Tsjêbbe Hettinga dus een tijd lang meegemaakt. Het zet je aan het denken over hoe mooi het is dat je kleuren kunt herkennen. Dat je contouren kunt zien. Hij kon dat dus niet. Kijken in het duister is ruiken, voelen en horen.

Het gebeuren is een logistieke operatie van formaat. Met militaire precisie wordt alles in de gaten gehouden. Het moet een behoorlijke klus zijn geweest om de grote mensenmassa's door het kleine dorpje te loodsen zonder dat ze elkaar tegenkomen. Oké, dat lukt niet altijd even goed, maar toch, ik heb mij geen moment daaraan kunnen storen.

VERSE CHOCOLADEMELK! VERSE CHOCOLADEMELK hoor je zo'n tien stemmen in de duisternis zeggen. Aan een grote tafel nemen wij plaats. ''WAT IS HET KOUD HÉ'' bromt een mannenstem. ''JA WAT IS HET KOUD HÉ'', roept een vrouw die ergens in de buurt is. Waar ze precies staan, kan ik niet zien. De duisternis is te zwart. Tsjêbbe gaat schaatsen. Een wedstrijd.

Ut 'e streken fan 'e redens op it blankswart iis, mei It stil akwarium fan it bern derûnder En de manljushurdriderij fûl derop / No't hege wyn de flagge op 'e toer befrear En yn 'e houten tinte op 'e baan yn it hjitst fan / De striid Bauke syn dampende poeiermolke...

Ik fantaseer meteen over diepzwarte stukken ijs. Dit is het mooiste stukje uit het werk van Tsjêbbe Hettinga dat ik deze avond hoor. Of dat nu komt doordat ik mij er zo in kan verplaatsen of omdat de sfeer tijdens deze scène zo mooi geschetst wordt, weet ik niet. Het eindigt wel met ruzie. Er ontslaat strijd tussen twee mannen die elkaar de hersenen in willen slaan. En dat op de stukken ijs.

Foto: Henk Bootsma

Steeds word je verrast. Verrast als er weer nieuwe klanken van een gedicht luiden. Ik herken 'It doarp Always Ready'. Dat komt omdat ik voor het eerst Engels voorbij hoor komen en ik het gedicht vooraf had opgezocht. Onze tocht door Burgwerd gaat verder. We stappen nogmaals door de pas gewassen kleding heen, ze wapperen tegen de hoofden van de mensen aan.

Midden in het dorp lopen wij dwars door een koor heen. Ze zingen. Ik vind het moeilijk om ze te verstaan. Dat kan ook aan mij liggen, omdat ik niet heel goed thuis ben in alle teksten die Hettinga heeft gemaakt. Wij krijgen inzicht in de jeugd van Tsjêbbe. Deurtjebellen bijvoorbeeld. Dat wordt duidelijk als kinderen uit Burgwerd melodieus met de klompen heen en weer lopen op de brug. Ze schreeuwen over de brug. ''De machine die even later zichtbaar wordt, laat de tijd zien die is veranderd in de loop der jaren'', zegt de kunstenaar. Ik geloof hem meteen. De machine kleurt een beetje paars met rood als hij met zijn zaklamp op het spektakel schijnt.

Het eind van de tocht krijgt vorm in een geweldige apotheose aan de rand van het dorp. Met zicht op de boerderij van Tsjêbbe. Het gevoel van trots op het Friese weiland overviel mij, en de natuur hielp daar een beetje mee. Want ondersteund door het orkest dat in willekeurige volgorde de geluiden liet horen van vogels die hard tjilpten, greep een groepje grutto's juist dat moment van de avond aan om het orkest vocaal te ondersteunen. Túuutúuu túuuútuú. Magisch.

Eerlijk is eerlijk, de hoogwerker die verlicht opkwam in de duisternis, begreep ik niet helemaal. De vrouw die op blote voeten uit het bakje kwam, zorgde echter wel voor veel verwondering. Mijn avond was toen al geslaagd. Als dit 'mienskip' is, dan wil ik daar wel meer van proeven dit jaar. Dat komt voornamelijk omdat het leek alsof het hele dorp bezig was. Kranten voor de ramen, geen streepje licht en al de dorpsbewoners die in zoveel verschillende gedaantes bezig waren gedurende de avond.

Ik kan mij voorstellen dat Burgwerd trots is op Sjen yn it tsjuster. Dat mogen ze ook wel zijn. Trots op Tsjêbbe en trots op elkaar. Dit was mienskip in een luxe variant. Mienskip in optima forma.''

Alle voorstellingen van Sjen yn it tsjuster zijn uitverkocht.