Den Haag houdt ambitieuze gemeenten in wurggreep: "Zonnekoninggedrag"

Hoewel de meeste gemeenten de afgelopen jaren moeite hadden om essentiële taken uit te voeren, werden in de verkiezingscampagne door tal van partijen toch weer grote ambities uitgesproken.

Van een nieuwe haven op Terschelling en een kunstpark in Dokkum, tot vijf miljoen extra voor cultuur in Leeuwarden. Bij al die plannen wordt echter bijna nooit een financiële onderbouwing gegeven.

De financiële posities van gemeenten komen echter steeds meer in de knel. In 2020 noemde het Friese provinciebestuur de situatie 'onhoudbaar'. Gedeputeerde Sander de Rouwe pleit ervoor dat het Rijk meer geld beschikbaar maakt voor gemeenten.

Omdat meer dan de helft van de gemeentelijke inkomsten bij het Rijk vandaan komen, zijn gemeenten erg afhankelijk van wat er in Den Haag gebeurt. In het kader van decentralisatie worden er meer en meer taken naar gemeenten overgeheveld. Denk aan jeugdzorg, thuiszorg en asielbeleid.

De gemeenten krijgen daardoor meer taken, maar ze hebben ook minder geld. Gemeenten krijgen minder dan dat ze nodig hebben. Alleen al aan jeugdzorg geven gemeenten in Nederland 1,7 miljard euro per jaar meer uit dan dat ze van het Rijk ontvangen.

In de afgelopen twee jaar is de situatie volgens gedeputeerde Friso Douwstra alleen maar moeilijker geworden. Hij ziet dat steeds meer gemeenten bezuinigen om maar financieel gezond te blijven, om buiten het toezicht van de provincie te vallen en niet een zogeheten Artikel-12 status te krijgen; een status voor gemeenten met structurele financiële tekorten.

Een gevolg is dat gemeenten bezuinigen en belangrijke taken uitstellen, zoals het onderhoud van wegen en bruggen.

De gemeenten komen volgens Douwstra een 'zware financiële toekomst tegemoet'. Alleen al de bezuiniging van een half miljard op de jeugdzorg, aangekondigd in het coalitieakkoord, zal volgens hem tot gevolg hebben dat 15 fan de 18 Friese gemeenten kopje onder zullen gaan.

Een nadere beschouwing van de gemeentefinanciën laat zien dat gemeenten door meevallers er nog enigszins goed voor staan. Het is opvallend dat bijna alle gemeenten in Fryslân op de laatst bekende jaarrekening van 2020 een positief saldo boekten.

Dat komt ook door corona, waardoor tal van plannen werden uitgesteld en waarmee gemeenten veel geld konden besparen. Daarnaast konden gemeenten rekenen op coronasteun van het Rijk.

Inkomsten spelen ook voor één keer een rol in de jaarrekening van gemeenten. Dat zijn inkomsten uit de verkoop van bijvoorbeeld grond en aandelen. Zo verdiende Achtkarspelen 7,8 miljoen aan de verkoop van aandelen aan Eneco.

Een andere factor is de ontwikkeling dat gemeenten steeds meer beroep doen op hun reserves. Zo hadden de gemeenten Smallingerland, De Friese Marren, Heerenveen, Waadhoeke en Vlieland door hun reserves te gebruiken, toch een positief resultaat op hun jaarrekening.

Toch blijft het financiële vooruitzicht van gemeenten penibel. Volgens Maarten Allers, hoogleraar Economie van decentrale overheden, komt het gebruik van reserves bijna altijd neer op dat er geleend wordt. "Reserves zijn eigenlijk boekhoudkundige posten die kleiner worden naarmate je meer leent."

Op die manier is het aantasten van reserves geen structurele oplossing voor tekorten.

Alles wijst er ook op dat zij vaak vergeten dat gemeenten democratisch bestuurde overheden zijn. "Gemeenten worden steeds meer als uitvoerende organisatie van het Rijk gezien, maar zo zijn ze niet bedoeld."

Gedeputeerde Douwstra ziet dezelfde tendens. "Gemeenten worden vanuit Den Haag gezien als uitvoerloketten." Douwstra verzet hem ertegen. "Ik vind dat een verschrikkelijke gedachte en daarom proberen we als provincie ook op te komen voor de gemeenten." Tweede Kamerlid van de PvdA Henk Nijboer stelt ook dat het Rijk de gemeenten financieël afknijpt: "Gemeenten kunnen niks, ja belasting verhogen maar dat is een druppel op een gloeiende plaat."

De tekorten waar gemeenten onder lijden, is volgens Douwstra onder anderen te wijten aan de doorgeslagen liberalisering van het bestuur. "De wijze waarop er vanuit Den Haag naar lokaal bestuur wordt gekeken, heeft iets weg van zonnekoninggedrag."

Van echte decentralisatie is dan ook niet echt sprake, zegt de gedeputeerde. "Ze geven 100 procent van de taken, maar 70 procent van het budget."

Waar Douwstra niet veel vertrouwen had in Ronald Plasterk en Kajsa Ollongren, heeft Douwstra dat wel in de huidige minister van Binnenlandse Zaken, Hanke Bruins Slot. Vooral onder het ministerschap van Plasterk zou er volgens de gedeputeerde niet veel aandacht zijn geweest voor lokaal bestuur.

Nijboer stelt dat Bruins Slot geen ged heeft om echt wat te kunnen doen voor de gemeenten. "Ze zal met haar vuist op tafel moeten slaan in de ministerraad anders wordt het bezuinigen geslagen." Ook roept hij de gemeenten op actie te voeren tegen het Rijk. "We zijn een rijk en welvarend land, we moeten ervoor zorgen dat ook de gemeentelijke financiën op peil zijn en dat moeten we afdwingen in de kamer."

Het blijft echter een feit dat gemeenten nu structureel in een ongunstige situatie zitten. Welke keuzes de partijen in de raad ook maken, welke beloften ze ook willen nastreven: het blijft een kwestie van snijden, schipperen en het maken van harde keuzes.