OVERZICHT: De verkiezingsdag in Fryslân

Omrop Fryslân-verslaggever Remco de Vries is woensdag niet voor de nieuwsredactie aan het werk: hij zet zich in op het stembureau in Scharnegoutum. Dat was nog best spannend: "Ik heb er bijna wat korter van geslapen. Maar ik was goed wakker en het is toch mooi dat je moet een ploeg van vier mensen zit. Je kent ze helemaal niet, maar het raakt toch mooi op elkaar ingespeeld." De Vries moest er een online cursus voor doen. Van 6.45 uur tot 14.00 uur zat hij op het stembureau. Na 21.00 uur moet hij de mouwen nog even opstropen voor het tellen van de stemmen.

Ze is 18 jaar en telt op deze verkiezingsdag de stemmen in het stembureau van Twijzelerheide: Anna van den Berg (18) regelt als volwaardig stembureaulid veel zaken. Er zijn verschillende taken bij de stempost in dorpshuis De Jister. Zo ziet ze toe op het dragen van een mondkapje, is ze verantwoordelijk voor het desinfecteren en natuurlijk heet ze de mensen welkom.

Wanneer om 21.00 uur de stembussen dichtgaan begint het tellen op de stembureaus: vaak gaat dat tot laat in de nacht door. In ruim 40 gemeenten in Nederland gaat dat echter anders, zo ook in Dantumadiel en Noardeast-Fryslân. Daar doen ze mee aan een landelijk experiment. Alleen de stemmen voor iedere partij worden geteld, zodat er snel een beeld is van de uitslag. Een dag later telt een nieuwe ploeg de stemmen nog een keer op het niveau van iedere kandidaat.

Burgemeester Klaas Agricola van Dantumadiel vindt de verkiezingen een feest van de democratie. "Ik zit de hele avond voor de televisie, ik volg het altijd omdat ik het reuze interessant vind. Ik ben benieuwd hoe er in Fryslân en mijn regio gestemd is. Dit is de dag van de democratie, mensen kunnen een stem uitbrengen op een partij waarvan ze denken: hier kunnen we de komende vier jaar mee vooruit." Het zal nog wel even duren voordat de uitslagen in Dantumadiel bekend zijn. "Eigenlijk kun je zeggen dat er na een uur of 23.00 duidelijk wordt wat er in de gemeente gestemd is."

Op het stembureau van Oldeholtpade is verslaggever Auke Zeldenrust, om te kijken hoe het daar verloopt. Het opkomstpercentage daar lijkt erg op het landelijke percentage van zo'n 42 procent. Van de 876 mensen zijn er nu 372 langs geweest. Ook houden de bezoekers zich over het algemeen goed aan de coronamaatregelen, vindt stembureaumedewerker Hilda Twijnstra. "Sommige mensen vinden het mondkapje niet leuk", zegt ze daarover. "Dat is vanwege medische redenen, of om wat voor reden dan ook. Dat is weleens even een 'gedoetje', maar het is niet heel veel. Het valt me mee."

Voor burgemeester Oebele Brouwer van Achtkarspelen speelt 'de regio' als thema een belangrijke rol bij deze verkiezingen. "De regio is belangrijk, we moeten niet alleen naar de Randstad kijken, maar ook naar het Noorden, Oosten en Zuiden. Maar eigenlijk doen alle partijen dat wel." Brouwe heeft zelf ook even op het stembureau gezeten. Daar is ook veel aandacht voor het coronavirus. "Mensen zijn al weken bezig met de coronaregels: looproutes, desinfectiegel, spatschermen. Het is even wennen en anders dan anders, maar het is goed voor mekaar."

Kor Pander (68 jaar) uit Joure is bijna een veteraan: hij zit al ruim 35 jaar op stembureau 16 van gemeente De Fryske Marren, dat is in Doniahiem in Sint Nicolaasga. "We doen het al lang met dezelfde club en dat is gezellig."

Vanwege de coronamaatregelen is er dit jaar wel meer werk, vanwege het bewaken van de coronavoorschriften. Er is één extra persoon bij de deur om te controleren of er niet te veel mensen binnenkomen en om te kijken of de mondkapjes op zijn. "Er zijn overal stickers op de vloer en we moeten anderhalve meter afstand houden en er is een streng hygiëneprotocol. De meesten houden zich er goed aan."

Zijn dochter zit ook bij hem op het stembureau. "Ze is speciaal een dag overgekomen uit Amsterdam en heeft vrij gekregen van de baas."

Femke Wiersma, de nummer twee van BoerBurgerBeweging, bracht woensdagmorgen haar stem uit in Holwerd. "Stemmen is ons democratisch recht, dus het is een eer dat ik dat kan doen. Vooral nu we op de lijst staan", vertelt ze.

Wiersma heeft niet op zichzelf gestemd. "Dat vind ik een vorm van zelfverheerlijking. Anderen moeten mij dat vertrouwen geven." Ze heeft bewust op een vrouw gestemd: Elly van Wijk, die na Wiersma op de lijst staat. "Caroline (van der Plas, red.), ons nummer één, komt de Kamer toch wel in."

Wiersma vindt het een spannende dag, maar voelt zich wel rustig. "We staan in alle peilingen op minimaal één zetel", vertelt ze. "Onze achterban, de regio, wordt structureel minder meegenomen in de peilingen, dus we kunnen vanavond weleens voor een grote verrassing zorgen." Wiersma gaat uit van twee zetels en acht de kans dat ze in de Tweede Kamer komt dan ook erg realistisch.

De opkomst van de verkiezingen voor de Tweede Kamer is rond 11.00 uur zo'n 20 tot 25 procent. Er zijn een paar uitschieters met 41 procent op Vlieland en in Smallingerland ligt het op 34 procent. Het lijkt erop dat het eerder kunnen stemmen en het briefstemmen invloed heeft op de opkomst. Vanwege corona waren de stembureaus maandag en dinsdag ook al open en kon er via de post gestemd worden.

In de gemeente Opsterland was de opkomst vier jaar geleden 18 procent, terwijl dat nu al bijna 22 procent is. Dat is inclusief de briefstemmen en de stemmen van maandag en dinsdag. Er is een gouden regel dat de opkomst lager is met slecht weer, maar het lijkt nu droog te blijven. Het is afwachten of de opkomst hoger is, omdat het belangrijke verkiezingen zijn, of juist lager omdat mensen bang zijn corona te krijgen.

Vier jaar geleden was de opkomst in Fryslân 82,5 procent. Rond 16.00 en 19.00 worden er updates verwacht van de opkomstpercentages.

Kandidaat-Kamerlid Habtamu de Hoop (PvdA) bracht woensdagochtend zijn stem uit in Easterein. Het jongste raadslid van de gemeente Súdwest-Fryslân staat op plek negen van de kandidatenlijst van de PvdA voor de Tweede Kamer.

De Hoop stemde op het stembureau in verenigingsgebouw De Skoalleseize. "Bij de voetbalclub waar ik altijd heb gespeeld: SDS, Sterk door Samenspel. Dus dan is het mooi om op een partij te stemmen die daar ook voor staat." De Hoop heeft op zichzelf gestemd. "Als je niet in jezelf gelooft, waarom zou een ander dat dan wel doen? Dus je moet gewoon op jezelf stemmen."

Het actievoeren was deze keer heel anders dan anders, omdat fysieke bijeenkomsten niet toegestaan zijn. "We hebben acties gehouden en we doen veel op sociale media. Het moest deze keer op die manier, heel anders." Andere Fries op de kandidatenlijst van de PvdA is Christa Oosterbaan, op plek 19. "Het zou heel mooi zijn als zij ook in de Kamer komt. Als dat lukt, ben ik heel blij."

De kroeg in Deinum mocht vanochtend voor het eerst in tijden weer open. En nee, niet om mensen op de vroege ochtend van een pilsje te voorzien, maar zodat de inwoners van het dorp hun stem er kunnen uitbrengen. Ook in Deinum is de eerdere stemlocatie, de kerk, vervangen in verband met de coronamaatregelen. In café It Holt is er wel genoeg ruimte om afstand te houden.

Voorzitter Behan Keulen van het stembureau in Deinum vindt het mooi om erbij te zijn. "Dan doe je eens iets anders, ben je het huis eens uit." Het is niet het eerste stembureau waar hij vrijwilliger is. Eerder zat hij onder andere in Minnertsga. Hij wil in ieder dorp in de gemeente Waadhoeke een keer meedraaien.

Kroegeigenaar Jacob Hessels had de opening van zijn kroeg iets anders voor zich gezien. "Dit was niet wat ik in mijn hoofd had. Het is hoog tijd dat we weer opengaan", zegt hij. "Het is wel grappig dat je nu in je eigen bedrijf kunt stemmen." Hessels brengt vandaag ook bakjes met eten rond voor alle vrijwilligers op de stembureaus in de gemeente.

In Menaam hebben inmiddels de eerste mensen hun stem uitgebracht. Dat deden zij op een opvallende locatie: de kerk. "Een hele aparte locatie, dat heb ik nog nooit meegemaakt", zegt voorzitter van de ochtendploeg Bertus Waaijer. In voorgaande jaren werd er in het dorp gestemd in de oude gymzaal en het verzorgingstehuis, maar dat kan nu niet vanwege corona.

In de gymzaal is er maar één in- en uitgang, waardoor de anderhalve meter niet kan worden gehandhaafd. Niet iedereen is trouwens helemaal comfortabel bij stemmen in de kerk, omdat ze eerst over de begraafplaats moeten voordat ze naar binnen kunnen.

De kerk is eigenlijk twee stemlocaties ineen. Als je het gebouw ingaat, kun je rechtsom of linksom. Aan de achterkant van de kerk is er voor iedere route een uitgang. "Dat is heel apart", zegt Waaijer. De kerk is helemaal coronaproof gemaakt. Op de grond zijn stickers aangebracht die de looproute aangeven, er staan spatschermen en de vrijwilligers dragen mondkapjes en handschoenen. "Dat wordt zweten. We moesten ons warm aankleden, maar dat is niet nodig hier."

Waaijer kan nog niet zeggen of het samenvoegen van de twee eerdere stemlocaties vandaag zorgt voor extra aanloop in de kerk. "Je weet het nooit van tevoren, ook omdat er per post gestemd kan worden, maar ik verwacht niet dat het extra druk wordt."

Wat de uitslag ook wordt, het worden hoe dan ook bijzondere Tweede Kamerverkiezingen. In het bewogen jaar dat achter ons ligt, voerde het coronavirus de boventoon en dat heeft invloed op ons stemgedrag. "Het hangt als een soort deken over de verkiezingen heen", legt bestuurskundige Rieks Osinga van de Thorbecke Academie uit. "Dat merk je ook in debatten. Lijsttrekkers proberen andere thema's aan te snijden, maar wat op korte termijn voor ons ligt, is een enorme opgave."

Een partij die daar nadeel van ondervindt, is bijvoorbeeld GroenLinks, die thema's als duurzaamheid belangrijk vindt. Daar ligt mensen hun focus nu minder op. "De langetermijnthema's sneeuwen toch wat onder bij corona." Campagnes waren dit jaar ook heel anders dan anders. "Om je heen hoor je er heel weinig van, omdat ze vooral op televisie plaatsvinden. Er zijn bijvoorbeeld geen markten waar geflyerd wordt", legt Osinga uit.

Demissionair zorgminister Hugo de Jonge (CDA) was het afgelopen jaar een van de mensen die de belangrijkste besluiten namen en te zien bij persconferenties. Hij kan dus lastig worden losgekoppeld van de coronacrisis. Ook zijn partij dan daar negatieve gevolgen van ondervinden. "Je merkt dat De Jonge echt de kop van jut was als het ging om de coronamaatregelen. Premier Rutte (VVD) pakte dat ook wel slim aan door hem alle maatregelen te laten aankondigen. Je merkt dat het CDA daar meer van last heeft dan de VVD", zegt Osinga.

De coronacrisis geeft ook ruimte aan nieuwe geluiden. Er zijn dit jaar daarom veel nieuwe kleine partijen. "Als je de peilingen mag geloven, krijgen we heel veel nieuwe partijen in de Tweede Kamer", zegt Osinga. Dat komt andere doordat eerder al bestaande partijen zich minder kunnen onderscheiden door het overheersende thema 'coronacrisis'. De grootste partijen blijven het volgens Osinga echter goed doen, omdat mensen in crisistijd naar de gevestigde orde blijven kijken en niet al te grote veranderingen willen.

Er doen dit jaar opvallend veel partijen mee aan de Tweede Kamerverkiezingen. Het zijn er 37. "Dat wordt wel ingewikkeld. Het is hartstikke goed ook dat zo veel mensen hun toegang vinden tot de democratie. Maar het duizelt je soms wel van de partijen en namen." Osinga denkt dat het demissionair kabinet in ongeveer dezelfde samenstelling doorgaat. "Ik denk dat dat ongeveer de uitslag wordt. Er zal niet heel veel verschil in zitten.

Er zijn in Fryslân meer dan 1.000 briefstemmen afgekeurd. Dat is minder dan 4 procent van het totaal. Van de briefstemmen die tot nu toe in Fryslân zijn binnengekomen, is zo'n 3,4 procent ongeldig. Dat blijkt uit een rondgang langs de Friese gemeenten na sluiting van de stemlokalen op dinsdagavond.

Van meer dan 36.000 stemmen die zijn binnengekomen bij de Friese gemeenten, zijn er in ieder geval 1.200 afgekeurd. Die aantallen kunnen in de loop van de dag nog oplopen, omdat nog niet alle gemeenten bekend hebben gemaakt hoe het briefstemmen is verlopen.

Een opmerkelijke trend, twee verrassingen en verder vrij tam, zo typeert marktingman Wytze Visser de verkiezingscampagne van de afgelopen weken.

"Het is coronatijd, en ik heb het gevoel dat dat wel invloed heeft op de campagnes. Mensen zijn niet heel hard tegen elkaar. En de lijsttrekkers willen zo goed mogelijk in beeld komen. Niet alleen inhoudelijk, maar ook toegankelijk", zegt Visser.

De traditionele televisiecampagnes lijken nog steeds het belangrijkste, zegt Visser. "Het CDA heeft bijna vier ton uitgegeven aan reclame op Facebook, ik weet niet of dat wat oplevert."

De verrassingen die Visser ziet, zijn Sigrid Kaag van D66 en Laurens Dassen van Volt. Visser denkt dat die beide partijen het wel eens beter zouden kunnen doen dan de peilingen nu aangeven. En de opmerkelijke trend is dat de drie traditionele partijen aan de linkerkant, SP, PvdA en GroenLinks, met elkaar in de peilingen niet verder komen dan 35 zetels. "Bij Rutte is natuurlijk van alles misgegaan, kijk alleen al naar de toeslagenaffaire. Er zou genoeg munitie moeten zijn voor links, maar het gebeurt niet."

Ouderen die zijn vergeten de stempas mee te sturen in de briefstem-envelop, kunnen vandaag alsnog stemmen. Ze moeten dan zelf naar het stembureau toe, en de stempas meenemen. Op het stembureau wordt dan de normale procedure gevolgd. Dat bevestigd het ministerie van Binnenlandse Zaken.

Maandag zijn gemeenten begonnen met het openmaken van de enveloppen. Toen bleek dat sommige ouderen alleen het stembiljet hadden opgestuurd, zonder de stempas erbij. Deze briefstemmen worden aan de kant geschoven en tellen niet mee.

Mensen van 70 jaar en ouder konden de afgelopen weken een briefstem opsturen of afleveren. Er ging meer mis. Zo waren er ook mensen die de stempas en het stembiljet in dezelfde envelop deden. Al deze stemmen zouden moeten worden afgekeurd, maar minister Ollongren bepaalde gister dat deze toch meegeteld worden. Daardoor ging in Fryslân het aantal ongeldige stemmen snel naar beneden.

Gemeenten beginnen vanochtend met het tellen van de briefstemmen.

In de stembureau's zijn maatregelen genomen om verspreiding van het coronavirus voor te komen. Stemmers moeten een mondkapje op, handen wassen en van tevoren ook vragen over de gezondheid beantwoorden. Wie verkouden is, mag er niet in.

Er wordt niet naar gevraagd, zegt verslaggever Hayo Bootsma eerder. Maandag keek hij in stembureau's in de gemeenten Waadhoeke en Súdwest-Fryslân. "Er zit een stukje eigen verantwoordelijkheid in", zegt hij. Wie verkouden is wordt opgeroepen om iemand anders te machtigen.

In aanloop naar de verkiezingen was een groot aantal landelijke lijsttrekkers te gast in extra lange edities van It Polytburo, het politieke programma van Omrop Fryslân. Ze zaten aan tafel bij presentatoren Andries Bakker en Eric Ennema.

Na twee stemdagen waarin met name kwetsbaren en mensen uit risicogroepen konden stemmen, kunnen vandaag alle kiezers naar de stembus voor de Tweede Kamerverkiezingen. De meeste stembureau's gaan om 07:30 open, en met de ingang van de avondklok, om 21:00 uur, gaan ze weer dicht. De hele dag doet Omrop Fryslân in een liveblog verslag van de verkiezingen die nu al historisch worden genoemd.

In verband met het coronavirus zijn de verkiezingen dit jaar verspreid over meerdere dagen, en er kon ook over de post gestemd worden. Dat is nog nooit eerder zo geweest.

De eerste uitslagen worden verwacht in de loop van de avond. Op de website en in de app van Omrop Fryslân melden we de uitslagen en reacties zodra ze er zijn.